پمبا

اقتصاد این جزیره برپایۀ کشاورزی و ماهی گیری استوار است و برنج، ذرت، مرکبات و نارگیل از عمده ترین محصولات کشاورزی پمباست. خاک این جزیره برای کشت میخک درختی بسیار مناسب است و محصول آن از شهرت بسزایی برخوردار است. کشت میخک از زمان چیرگی امرای بوسعیدی عمان بر پمبا در سدۀ 13ق/19م، در این جزیره رواج یافت و در اندک زمانی، پمبا و زنگبار به بزرگ ترین صادرکنندگان میخک در جهان بدل شدند. در آغاز، میخک در پمبا توسط زمین داران عرب با بهره گیری از نیروی کار بردگان کشت می شد ( نک‍: دیویدسن، 134؛ فیج، 292؛ پیرس، EI2; 307, 324 ) .
این جزیره از دیرباز نزد جغرافی دانان شناخته شده بوده است. بیشتر محققان نام «منوتیاس» را منطبق با پمبا می دانند ( نک‍: پیرس، 306؛ کاسن، 140؛ شوف، 94 ) . در حدود سال 50م بازرگانان مصری و عرب در این جزیره به تجارت می پرداختند ( EI2 ) . در متون جغرافیایی و تاریخی سده های نخست اسلامی از این جزیره با نام قَنبَلُه یا قنبلو ( نک‍: جاحظ، 1/212؛ بزرگ بن شهریار، 177؛ مسعودی، 3/13 ) یاد شده است. به گزارش بزرگ بن شهریار، در سدۀ 4ق، پمبا یکی از کانونهای بازرگانی در سواحل شرقی افریقا بوده، و کالاهایی چون عاج، کاسۀ لاک پشت، پوست پلنگ، عنبر و برده از آنجا به اقصیٰ نقاط صادر می شده است ( ص178 - 179 ) . یاقوت از پمبا با نام جزیرةالخضراء یاد کرده است ( 2/75 ) . این نام با وضعیت جغرافیایی این جزیره تناسب دارد؛ امروزه نیز به این جزیره «زمرد اقیانوس هند» لقب داده اند، زیرا هنگامی که از جانب دریا به پمبا نزدیک شویم، دورنمایی زیبا و کم نظیر از کوهپایه های پوشیده از گیاهان سبز مواج که از کناره های دریا آغاز می شود، به چشم می خورد ( پیرس، همانجا ) . یاقوت در گزارش خود از دو شهر عمدۀ این جزیره با نامهای متنبّی و مکنبلوا یاد می کند که در زبان سواحلی جدید، متمبوه و مکومبو خوانده می شوند. بر هریک از این دو شهر سلطانی فرمانروایی داشت. حاکم شهر نخست شخصی عرب تبار بوده که گویا از کوفه به آنجا مهاجرت کرده بوده است ( 2/75 - 76 ) .
از گزارشهای جغرافی نویسان مسلمان چنین برمی آید که سواحل نشینان خلیج فارس پیش از سدۀ 4ق/10م در پمبا مستقر شده بودند ( نک‍: الیور و فیج، 99 ) . پس از سده های 4و5ق که نفوذ شیرازیهای زنگبار در سواحل شرقی افریقا گسترش یافت، پمبا در قلمرو آنان قرار گرفت ( اقتداری، 361 - 362 ) . فرمانروایان پمبا در سده های میانی میلادی، توانمندیهای خود را از داه دادوستدهای دریایی و کوشش برای به دست گرفتن مراکز بازرگانی و ترابری حفظ می کرده اند ( دیویدسن، 335 - 336 ) . در 915ق/1509م، پرتغالیها بر پمبا چیره شدند ( کرنون، II/182 ) .
در نیمۀ نخست سدۀ 17م پس از کشتار بی رحمانۀ مسلمانان مومباسا، مردمان پمبا برضد پرتغالیها سر به شورش برداشتند و پرتغالیها برای سرکوب این شورش دژی در پمبا برپا کردند ( پیرس، 83 - 85 ) . در اوایل سدۀ 12ق/18م سراسر کرانه های شرقی افریقا تا جنوب کیلوا در دست عمانیها بود و امامان یعاربۀ عمان حکامی را برای شهرهای این نواحی معین می کردند تا به نام سلطان عمان، آن شهرها را اداره کنند. از این میان، خانوادۀ معموری به حکومت مومباسا و پمبا گماشته شده بود؛ اما دیری نپایید که خاندان مزروعی ( آل مزاریع ) جای آنها را گرفتند. خاندان اخیر، اسماً تابع امامان عمان بودند ( اقتداری، 365 - 366 ) . در 1154ق/1741م، فرمانروای مزروعی مومباسا، از سرنگونی سلسلۀ پادشاهی عمان به دست بوسعیدیها بهره جست و حکومت پمبا را به یکی از افراد خانوادۀ خود سپرد ( کرنون، II/183 ) . در 1237ق/1822م، پمبا تابع حکومت زنگبار شد ( پیرس، 310 ) .
در 1307ق/1890م پس از توافق میان انگلستان و آلمان بر سرتقسیم مناطق تحت نفوذ خود در نواحی شرقی افریقا، عربهای ساکن این نواحی به مقابله با نیروهای اروپایی برخاستند، اما سلطان زنگبار از بیم گلوله باران پایتختش که در تیررس کشتیهای اروپاییان بود، از قیام ایشان حمایت نکرد و بدون هیچ مقاومتی تحت الحمایگی انگلستان را پذیرفت ( الیور و آتمر، 120؛ کرنون، II/546 ) . از این سال پمبا، به عنوان بخشی از زنگبار، تحت الحمایۀ انگلستان بود، تا اینکه در 1342ش/1963م، به همراه زنگبار به استقلال دست یافت و در 1964م، با تشکیل کشور تانزانیا، از به پیوستن سرزمینهای تانگانیکا، زنگبار و پمبا، این جزیره بخشی از آن کشور شد ( نک‍: کلمبیا4؛ هیوز، 139 ) .
مآخذ: اقتداری، احمد، تعلیقات بر تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر سدیدالسلطنه، تهران، 1370ش؛ بزرگ بن شهریار، عجائب الهند، به کوشش پ. ا. وان در لیت، لیدن، 1883 - 1886م؛ جاحظ، عمرو، رسائل، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1384ق/1964م؛ دیویدسن، بزیل، افریقا، ترجمۀ هرمز ریاحی و فرشته مولوی، تهران، 1358ش؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، 1917م؛ یاقوت، بلدان، نیز:
Britannica, 1978; Casson, L. , notes on The Periplus Mairs Erythraei, Princeton, 1989; The Columbia Encyclopedia, 2003; Cornevin, R. , Histoire de l’A frique, Paris, 1976; Davidson, B. , The African Past, London, 1967; EI2; Encarta Reference Library, 2004; Fage, J. D. , A History of Africa, New York, 1978; Hughes, A. J. , »Zanzibar«, Africa, ed. C. Legum, London, 1971; Oliver, R. and A. Atmore, Africa Since 1800, Cambridge, 1974; id and J. D. Fage, A Short History of Africa, London, 1973; Pearce, F. B. , Zanzibar, London, 1967; Schoff, W. H. , not . . .