پشتاگ

ابیورد یکی از شهرهای مهم خراسان شمالی بوده و به دفعات در منابع مکتوب به ویژه منابع دورة استیلای اعراب از آن نام برده شده است. از جمله البلادری مورخ، متذکر می شود که عبدالله بن هزیم ( عظیم ) فرستاده عرب مردم ابیورد را به پرداخت مبلغ 400000 درهم به نفع اعراب مجبور نمود.
الطبری اطلاعات دقیقی دربارة تصرف شهرهای ابرشهر ( نیشابور ) ، ابیورد، نساء، سرخس و مرو خراسان در سال 651 میلادی توسط اعراب ارائه می نمیاید. این واقعه تحت رهبری عبدالله بن امیر والی بصره که به خراسان حلمه کرد به وقوع پیوست.
مبلغ خراج تعیین شده برای ابیورد در قرن نهم میلادی به گفته ابن خرداد به 700000 درهم و تقریباً دو برابر خراج سرخس بوده که با توجه به این نکته می توان گفت که منطقه ابیورد در قرن نهم پرجمعیت تر از سرخس بوده است.
در اثر جغرافیایی فارسی «خدای عالم» که نویسنده اش ناشناخته است باورد ( ابیورد ) به عنوان «مکان کشتزارها و شخم زارهای بسیار» معرفی شده است.
در قرن یازدهم زمانی که سلجوقیان و غزنویان بر سر تصاحب خراسان با یکدیگر می جنگیدند، ابوالفضل بیهقی از ابیورد به عنوان منطقه مسکونی که گاه توقفگاه طغرل بگ و گاه سلطان مسعود غزنوی بوده بارها نام می برد.
عطا ملک جوینی مورخ متذکر می شود که در دوره تصرف آسیای میانه توسط مغولها، شهرهای نساء و ابیورد در یک آن ویران شد.
به احتمال قوی پس از قتل و غارت مغولان ابیورد تجدید ساختمان نگردید، زیرا حمدالله غزنوی در قرن چهاردهم آن را «ابیورد شهر کوچک» می نامد.
در اثر جغرافیایی حافظ ابرو در قرن پانزدهم ابیورد از شهرها و نواحی شهری خراسان محسوب می شود . براساس اطلاعات به دست آمده در این اثر در ناحیه ابیورد دهها قصبه، دهکده و چند شهر قرار داشت. ابیورد اولین بار در سال 1928 توسط هیئت اکتشافی خراسان تحت سرپرستی آ. آ. سمیونف مورد تحقیق قرار گرفت. او نقشه شهر قدیم، قلاع، خرابه های حصار شهر و ساختمانهای روی زمین را کشید. هیئت مذکور نوشته های روی قبول صندوقلی را رمز گشایی کرد. علاوه بر آن اطلاعات باستانشاسی گرد آوری شده توسط اعضای هیئت بخشهای مختلف ابیورد را شرح داده است.
بدنبال هیئت خراسان د. د. یوکینیچ مهندس آبیاری نیز از منطقه ابیورد در سال 1929 بازدید نموده و یاد داشتهایی را درباره خرابه های شهر ابیورد ( پشداگ ) از خود بر جای گذاشته است.
در سال 1947 یکی از دسته های یو. ت. آ. ک. ا. که عملیات اکتشافی انجام داده و تاریخ تشکیل بافت شهری از اوایل قرون وسطی تا قرن نوزدهم را تألیف کرده بود از ابیورد بازدید نمود. بر اساس توضیحات م. ی. ماسون ابیورد در اوایل قرون وسطا یک تپه است که در شمال شرق خرابه های پشداگ واقع شده است.
بیشتر اشیاء کشف شده در روی تپه متعلق به قرون دهم – دوازدهم میلادی است. هر چند که در اینجا هم قطعات ظروف سفالی مخصوص آبیاری متعلق به قرون نوزدهم – بیستم مشاهده می شود. با توجه به نقشه سطحی ( شماتیک ) مشخص می شود که حصار شهر تقریباً به شکل مستطیل بوده و 42 هکتار مساحت دارد و دژ آن در وسط و نزدیک به حصار شمال شرقی قرار داشته و مساحت آن 5/10 هکتار است.
چون شهر قرون وسطایی ابیورد کاملاً با لایه فرهنگی دوران اخیر ( قرون پانزدهم و هجدهم ) در هم آمیخته است فقط به اشیاء کشف شده موجود می توان اکتفا نمود. از جمله در شهر ظروف سفالی قرون نهم – دوازدهم به تعداد بسیار زیاد مشاهده می شود. در میان سکه های کشف شده، سکه های محلی متعلق به دوران پیش تر نیز دیده شده اند.
در حفاری خرابه های ابیورد محله های پیشه وران واقع در مناطق جنوب شرقی و شمال غربی شهر کشف شده در این محلات آثار ریمها و تراشه های آهن مشاهده می شود. در بخش مرکزی شهر و در حوالی دژ انواع اشیاء فلزی از جمله زیور آلات زنانه، زنگوله ها، گل کمربند ها ( سگکها ) و قطعات یراق اسب و غیره یافت شدند که گویای وجود کارگاههای مسگری و زرگری در آن منطقه است.
در اراضی ابیورد چندین منبع آب، جویبار و چاه که گویای چگونگی تامین آب مصرفی شهر می باشد کشف گردید.
بدون انجام حفاریهای باستانشناسی برخی مسائل مربوط به زندگی شهری ابیورد در قرون وسطا بدون پاسخ باقی می ماند. با این حال ظروف و اشیاء سفالی جالب و گوناگون و اشیاء فلزی و کنده کاریهای سکه ها در این شهر سیمای گذشته شهر را به عنوان یکی از مراکز مهم بازرگانی و صنعتی شمال خراسان به حد کفایت باز می شناساند.
به احتمال قوی موقعیت جغرافیایی شهر که در تقاطع مسیر جاده های بازرگانی منتهی به شهرها و ولایات قرون وسطایی دامنه های شمالی کوپت داغ و شهرهای ایران آن زمان قرار داشت موجب توسعه آن گردیده است.
علاوه بر آن ابیورد از سمت شمالی در مجاورت دشت محل اسکان قبایل کوچ نشین قرار داشت و بازاری مهم برای فروش تولیدات پیشه وران و خرید مواد خام دامپروری بود.
مقدیسی، ابیورد را زیباتر از نساء دیده است در آنجا بازارها بهترند و زمین ابیورد خاصلخیز تر و غنی تر است.
در تحقیقات باستانشناسی به عمل آمده وجود شبکه بزرگ جویبارها و لوله های سفالی کشف شده دلیل روشنی است بر رواج کشت آبی در این منطقه.
به غیر از منابع تامین آب، در شهر حوضها و چاههای بزرگ نیز وجود دارد. دژ در وسط حصارهای شمال شرقی شهر قرار دارد و طرح مربع شکلی دارد که اضلاع آن 350*300 متر مربع است. دروازه دژ در نمای جنوب غربی قرار دارد. حصار آن به صورت آب شور است که بعضاً عرض آن به 5/0 متر میرسید. دژ با 20 برج استحکام یافته است.
درگرداگرد دژ خندقی به عمق 5/1 متر وجود دارد و خندق در چهار نقطه با خاکریز قطع شده است.


فهرست منابع
1 - بلاذری – کتاب فتوح البلدان – م. ای. ت. ت . . .