پاوستوس بوزاند

پاوستوس بوزاند یا پاوستوس بیوزاند ( به ارمنی: Փավստոս Բուզանդ - P’avstos Buzand ) که با نام فوستوس بیزانسی نیز شناخته می شود، تاریخ نگار سدهٔ پنجم میلادی اهل ارمنستان بود. وی نویسندهٔ کتاب تاریخ ارمنیان است که از زمرهٔ منابع تاریخی با ارزشی است که مطالب فراوانی دربارهٔ رویدادهای سدهٔ چهارم ارمنستان دارد. [ ۱] نام خانوادگی وی بوزاند بود که هم معنای «بیزانسی» دارد و هم چنانچه آناهیت پریخانیان پیشنهاد داده است، به معنای «حماسه سرا» بوده است. [ ۲]
پاوستوس به عنوان یکی از شخصیت هایی است که از همراهان اسقف نرسس یکم بود و این مطلب در حد فاصل کتاب سوم تا ششم تاریخ ارمنیان آمده است و سال های ۳۴۰ تا ۳۸۷ تاریخ تقسیم ارمنستان نیز در همین قسمت ذکر شده است. نوشته های پاوستوس از کتاب سوم آغاز می شود و کتاب های یکم و دوم این مجموعه به نظر می رسد که کتاب های قبل تر نظیر کتاب لروبنا در بخش رسالت تادئوس و آگاتانگغوس را دربر می گرفته است که نویسنده دو بخش نخست کارش را زائد دیده و برای جلوگیری از تکرار، آن ها را حذف کرده است. [ ۲] محتوای تاریخ ارمنیان بوزند رویدادهای دوران شش پادشاه ارمنستان یعنی خسرو دوم ( ۳۳۸–۳۳۰ ) ، تیران ( ۳۵۰–۳۳۸ ) ، آرشاک دوم ( ۳۶۷–۳۵۰ ) ، پاپ ( ۳۷۴–۳۶۸ ) ، ورازدات ( ۳۷۸–۳۷۴ ) و آرشاک سوم ( ۳۸۹–۳۷۸ ) است. تقریباً بیشتر رویدادهای این کتاب معاصر با روزگار شاهنشاهی شاپور دوم ساسانی است. هر چند پاوتوس به اشتباه، وقایع زمان نرسی شاه ساسانی را برای شاپور دوم در نظر می گیرد، اما این کتاب برای آگاهی در مورد پادشاهی شاپور دوم ساسانی بسیار مفید است.
از بخش های مهم و اساسی تاریخ ارمنیان پاوستوس، درگیری ایران و روم بر سر ارمنستان است. این تنظیم احتمالاً متعلق به قرن پنجم است. بعضی از شباهت ها بین اثر پروکوپیوس و پاوستوس ممکن است گونهٔ ترجمه شدهٔ یونانی از روایات ارمنی باشد که قبل از شروع نگارش ارمنی به سال ۴۳۰ وارد ادبیات یونانی شده است. در کتاب های یکم و دوم، پاوستوس مجموعهٔ اطلاعاتی راجع به درگیری بین اشکانیان ارمنستان و ایرانیان ارائه می دهد و در کتاب پنجم و ششم راجع به تشکیلات کلیسایی اطلاعات بسیار خوبی نگاشته شده است. خط سیر زمانی در این اثر به نحوی نیست که بتوان وقایع تاریخی آن را بر اساس زمان وقوع در یک محور زمانی کوتاه قرار داد. در واقع در آن تاریخ جنوب ایالت تارون و تاریخ شمال مشاهده می شود و در عین حال هر منطقه برای خود اسقف خاص و شاهزادگان ویژه و قدیسان منحصر به فرد داشته است. در میان روایات ایرانی این اثر، یکی از آن ها نقل می کند که شاهنشاه شاپور دوم به خورشید و آب و آتش سوگند خورد که ارمنیان سومین درجه در ارتش قدرتمند او را تشکیل می دهند و در ادامه می افزاید که پیش از تقسیم ارمنستان شاه آرشاک می بایست برای بیعت با شاه بزرگ ایران چند نوع سوگند وفاداری یاد کند. [ ۲]