پارتی زبان و آثار. پارْتی، زبان و آثار
(نیز: پهلوی؛ پهلوانی؛ پهلوی اشکانی) از شاخۀ شمال غربی زبان های ایرانی میانه. پارتی، زبان مادری قوم پارت بوده و در دورۀ فرمانروایی سلسلۀ اشکانی (اواسط قرن ۳پ م ـ ربع اول قرن ۳م)، به منزلۀ زبان دولتی و اداری ایران رواج داشته است. خاستگاه قوم پارت شمال خراسان امروزی و بخش هایی از ترکمنستان کنونی را دربر می گرفته است. از صورت باستانی زبان پارتی اثری به دست نیامده است. کهن ترین آثار موجود به زبان پارتی متعلق به قرن ۱پ م است. این زبان تا حدود قرون ۴ـ۶م زنده بود و سپس به تدریج رو به خاموشی نهاد. آخرین آثار موجود به زبان پارتی، آثار مانوی است که اکثراً به پیش از قرن ۹م (۳ق) تعلق دارد. این آثار را زمانی نوشته اند که پارتی زبانی مرده بوده است. آثار پارتی مانوی حتی تا قرن ۱۳م (۷ق) نیز به نگارش درمی آمد، اما در آن ها اشتباهات و گاه آمیختگی هایی با زبان فارسی میانه دیده می شود. آثار برجای مانده از این زبان را می توان به دو دسته بخش کرد: ۱. آثار به خط پارتی؛ ۲. آثار به خط مانوی. خط پارتی که مأخوذ از خط آرامی است، از راست به چپ نوشته می شود و در آن حروف به یکدیگر نمی چسبند. الفبای سنگ نوشته های پارتی ۲۲ حرف دارد. مهم ترین ویژگی این خط، همانند برخی دیگر از خط هایی که زبان های ایرانی میانه را با آن ها ثبت کرده اند، وجود عناصری نوشتاری به نام هزوارش در آن است. آثار برجای مانده از این خط عبارت اند از سفالینه های نسا، بنچاق اورامان، سکّه ها، مُهر ها و جواهرات، سنگ نوشته ها و آثار شهر دورا اُروپوس بر ساحل رود فُرات در سوریۀ کنونی. سنگ نوشتۀ مفصل شاپور اول، پادشاه ساسانی (۲۴۰ـ۲۷۰م)، بر کعبۀ زردشت در نقش رستم، به سه زبان پارتی، فارسی میانه، و یونانی و سنگ نوشتۀ شاپور اول در حاجی آباد فارس، به دو زبان فارسی میانه و پارتی، از مهم ترین آثار به خط پارتی اند. پس از گسترش کیش مانی (۲۱۵ـ۲۷۶م) در خراسان و ماوراءالنّهر در قرن ۳م، زبان پارتی به عنوان یکی از ابزارهای تبلیغ مورد استفاده مانویان قرار گرفت و کتاب هایی به آن زبان تألیف و ترجمه شد. خط به کار رفته در این آثار، که در واحۀ تورفان در شمال غربی چین یافت شده، همان خط مانوی است. پایۀ خط مانوی، خط تَدمُری، برگرفته از آرامی بود و از راست به چپ نوشته می شد. در این خط هزوارش وجود ندارد و خواندن آن آسان تر از خط پارتی است. آثار پارتی به خط مانوی عبارت اند از ۱. آثار مانی و شاگردانش (تألیف در قرن ۳ و ۴م) که مهم ترین آن ها قطعاتی از کتاب اَردَهَنگ وفراس به معنای «آموزش ارژنگ» است؛ ۲. آثار متأخر مانوی که بیشتر مربوط به فرقۀ دیناوریّه اند و در زمانی به نگارش درآمده اند که پارتی زبانی مرده بوده است. بر این آثار، دو کتاب یادگار زریران و درخت آسوری را نیز باید افزود که متن اصلی منظوم پارتی آن ها از میان رفته، اما ترجمه ای به فارسی میانه از آن ها برجامانده است. بیشتر آثار زبان پارتی به فارسی امروزی ترجمه شده اند. مری بویس فرهنگی از واژه های پارتی مانوی به همراه معادل های انگلیسی آن ها منتشر کرده است (تهران ـ لیژ، ۱۹۷۵).
(نیز: پهلوی؛ پهلوانی؛ پهلوی اشکانی) از شاخۀ شمال غربی زبان های ایرانی میانه. پارتی، زبان مادری قوم پارت بوده و در دورۀ فرمانروایی سلسلۀ اشکانی (اواسط قرن ۳پ م ـ ربع اول قرن ۳م)، به منزلۀ زبان دولتی و اداری ایران رواج داشته است. خاستگاه قوم پارت شمال خراسان امروزی و بخش هایی از ترکمنستان کنونی را دربر می گرفته است. از صورت باستانی زبان پارتی اثری به دست نیامده است. کهن ترین آثار موجود به زبان پارتی متعلق به قرن ۱پ م است. این زبان تا حدود قرون ۴ـ۶م زنده بود و سپس به تدریج رو به خاموشی نهاد. آخرین آثار موجود به زبان پارتی، آثار مانوی است که اکثراً به پیش از قرن ۹م (۳ق) تعلق دارد. این آثار را زمانی نوشته اند که پارتی زبانی مرده بوده است. آثار پارتی مانوی حتی تا قرن ۱۳م (۷ق) نیز به نگارش درمی آمد، اما در آن ها اشتباهات و گاه آمیختگی هایی با زبان فارسی میانه دیده می شود. آثار برجای مانده از این زبان را می توان به دو دسته بخش کرد: ۱. آثار به خط پارتی؛ ۲. آثار به خط مانوی. خط پارتی که مأخوذ از خط آرامی است، از راست به چپ نوشته می شود و در آن حروف به یکدیگر نمی چسبند. الفبای سنگ نوشته های پارتی ۲۲ حرف دارد. مهم ترین ویژگی این خط، همانند برخی دیگر از خط هایی که زبان های ایرانی میانه را با آن ها ثبت کرده اند، وجود عناصری نوشتاری به نام هزوارش در آن است. آثار برجای مانده از این خط عبارت اند از سفالینه های نسا، بنچاق اورامان، سکّه ها، مُهر ها و جواهرات، سنگ نوشته ها و آثار شهر دورا اُروپوس بر ساحل رود فُرات در سوریۀ کنونی. سنگ نوشتۀ مفصل شاپور اول، پادشاه ساسانی (۲۴۰ـ۲۷۰م)، بر کعبۀ زردشت در نقش رستم، به سه زبان پارتی، فارسی میانه، و یونانی و سنگ نوشتۀ شاپور اول در حاجی آباد فارس، به دو زبان فارسی میانه و پارتی، از مهم ترین آثار به خط پارتی اند. پس از گسترش کیش مانی (۲۱۵ـ۲۷۶م) در خراسان و ماوراءالنّهر در قرن ۳م، زبان پارتی به عنوان یکی از ابزارهای تبلیغ مورد استفاده مانویان قرار گرفت و کتاب هایی به آن زبان تألیف و ترجمه شد. خط به کار رفته در این آثار، که در واحۀ تورفان در شمال غربی چین یافت شده، همان خط مانوی است. پایۀ خط مانوی، خط تَدمُری، برگرفته از آرامی بود و از راست به چپ نوشته می شد. در این خط هزوارش وجود ندارد و خواندن آن آسان تر از خط پارتی است. آثار پارتی به خط مانوی عبارت اند از ۱. آثار مانی و شاگردانش (تألیف در قرن ۳ و ۴م) که مهم ترین آن ها قطعاتی از کتاب اَردَهَنگ وفراس به معنای «آموزش ارژنگ» است؛ ۲. آثار متأخر مانوی که بیشتر مربوط به فرقۀ دیناوریّه اند و در زمانی به نگارش درآمده اند که پارتی زبانی مرده بوده است. بر این آثار، دو کتاب یادگار زریران و درخت آسوری را نیز باید افزود که متن اصلی منظوم پارتی آن ها از میان رفته، اما ترجمه ای به فارسی میانه از آن ها برجامانده است. بیشتر آثار زبان پارتی به فارسی امروزی ترجمه شده اند. مری بویس فرهنگی از واژه های پارتی مانوی به همراه معادل های انگلیسی آن ها منتشر کرده است (تهران ـ لیژ، ۱۹۷۵).
wikijoo: پارتی،_زبان_و_آثار