برای نخستین بار در زبانِ پارسیِ نو یک روشِ سره سازیِ سودمند و ساده در پیوستگی با زبانِ اوستایی - سانسکریت پیش کشیده می شود:
اگر نامواژگانی از زبانِ اوستایی - سانسکریت داشته باشیم که همزمان دارایِ دو ویژگیِ زیر باشند :
... [مشاهده متن کامل]
1 - به " - مَن : man - " بیانجامند،
2 - کُماسه نام ( =Neutrum ) باشند ( زبان شناسان چنین نامهایی را با ". n" نشانه گذاری می کنند ) ،
آنگاه این نامواژگان در زبانِ پارسیِ میانه - نو به " - م : m - " می انجامند و بخشِ " َن: an - " زدوده می شود.
بررسیِ کُماسه نامهایِ پایان یافته به " - مَن" ( ایرانیِ باستان ) که به ریختِ " - م" ( پارسیِ میانه - نو ) آمده اند :
1 - " چَشمَن : čašman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) / " چَشم : čašm " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
2 - " چَرمَن : čarəman " ( اوستاییِ جوان ) / "چَرم : čarm " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
3 - " پَئیمَن : paēman " ( اوستاییِ جوان ) / " پیم : pēm " ( پارسیِ میانه ) به چمِ " شیرمادر"؛
4 - " نامَن: nāman " ( پارسیِ باستان ، اوستاییِ کهن و جوان ) / " نام : nām " ( پارسیِ میانه - نو ) ،
( همچنین است: " نَمَن: naman" در اوستاییِ جوان ) ؛
5 - " تَئُخمن: taoxman " ( اوستاییِ جوان ) / " توخم: tōxm " ( پارسیِ میانه ) و " تُخم: toxm " ( پارسیِ نو ) ؛
6 - " دَئیمَن: daēman " ( اوستاییِ جوان ) / " دیم : dēm " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
7 - " دامَن : dāman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) / " دام : dām " ( پارسیِ میانه - نو ) به چمِ " آفریده، ساخته"،
( از ریشه یِ " دا: dā " به چمِ " آفریدن، دادن "؛ همچنین است : " دَمَن: daman" در زبانِ اوستاییِ جوان ) ؛
8 - " هَندامَن : handāman " ( اوستاییِ جوان ) / " اَندام:andām " ( پارسی ) به چمِ " عضو : Glied"؛
9 - " پَمَن : paman " ( اوستاییِ جوان ) / " پَم : pam " ( پارسی ) به چمِ " گری، گال، جرب، خارشک "،
( همچنین است : " پامَن: pāman " در زبانِ اوستاییِ جوان ) ؛
10 - " گامَن : gāman " ( اوستاییِ جوان ) / " گام : gām " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
11 - " بامَن : bāman " ( اوستاییِ جوان ) / " بام: bām " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
12 - " رَسمَن:rasman " ( اوستاییِ جوان ) / " رزم: razm" ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
13 - " بَرسمَن : barəsman " ( اوستاییِ جوان ) / " بَرسم :barsm " ( پارسیِ میانه ) ،
( همچنین است: بَرسُم : barsum در زبانِ پارسیِ میانه؛ از ریشه ی ایرانی باستان " بَرزم : barzm " ) ؛
14 - " رامَن: rāman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " آرامش، آسودگی" و برابر با " Friede، Ruhe " ( آلمانی ) ،
برابرِ این واژه در پارسیِ میانه " رامِشن ( =رامِش ) " بوده است؛ ما واژه ی " رام: rām " را در زبانِ پارسیِ نوین از آن داریم؛
15 - " دَوَنمَن: dvanman " ( اوستاییِ کهن ) ، " دونمَن : dūnman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " ابر، مه "،
( در برخی گویشهایِ ایرانی واژه یِ " دوم: dum " به چمِ " مه، ابر " آمده است؛ دگرریختِ آوایی از " دونم:dūnm " به " دوم:dum" رُخ داده است ) ؛
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
واژگانی که در گذار از زبانِ ایرانیِ باستان به پارسیِ میانه - نو گُم شده اند و باید برپایه یِ آواشناسیِ واژگانِ کهن به چرخه یِ زبانی بازگردند:
16 - " پَثمَن: paϑman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " راه، مسیر " و برابر با " Pfad، Weg " ( آلمانی ) ؛ ( از ریشه یِ " پَث : paϑ " ) .
( بکارگیریِ واژه یِ " پَتم : patm" یا "پَسم:pasm" در پارسیِ نو )
17 - " رُثمَن: ruϑman " ( اوستاییِ جوان ) یا " اوروثمن : uruϑman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ "1 - رشد، نمو، رُستن ( نام ) ، روییدگی" برابر با " Wachstum, Wachsen" ( آلمانی ) و 2 - "آنچه رُستنی است" برابر با "Gewaechs " ( آلمانی )
این واژه از ریشه ی " رَئود :raod" است و با واژه یِ " رُستن/روی - " در پارسیِ نو همریشه است و آن را در زبانِ اوستاییِ جوان در واژه یِ " هو - رُثمَن : hu - ruϑman " برابر با واژه یِ آلمانی " schoenes Gewaechs " نیز داریم. برای دیدنِ این واژه به یَسنا: Y. 10. 4 ، وَندیداد :V. 19. 26 و یشتِ: Yt. 13. 78 بنگرید.
( بکارگیریِ واژه یِ " رُتم: rutm " یا " رُسم : rusm " در پارسیِ نو )
18 - " درَئُمَن : draoman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " یورش، هجوم، حمله " و برابر با واژگانِ " Ansturm، Angriff " .
این واژه از ریشه " درَو : drav" است. برایِ دیدنِ واژه یِ " درَئُمَن :draoman" به یَسنا ( Y. 57. 25 ) و یَست ( Yt. 13. 57 ) بنگرید.
( بکارگیریِ واژه یِ " درُم: drom" در پارسیِ نو )
19 - " مَئیسمَن :maēsman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " گُمیز، ادرار، پیشاب" وبرابر با " Harn " ( آلمانی )
برابرواژه ی آن در زبانِ پارسیِ میانه " گُمیز" بوده است.
( بکارگیریِ واژه ی " میسم : mēsm " یا " میزم: mēzm " در زبانِ پارسیِ نو بویژه در دانشِ پزشکی برای " ادرار: urine ، Urina و اوره دارها" )
20 - " چَگمَن: čagəman " ( اوستاییِ کهن ) به معنایِ " هدیه " و برابر با " Geschenk " ( آلمانی ) .
برای دیدنِ این واژه به یَسنا ( Y. 38. 3 ) بنگرید؛ این واژه به " چَگوَه : čagvah " بازمیگردد. یکی از ریختهایِ اوستاییِ جوانِ آن می تواند " چَغمَن: čaγəman " باشد.
( بکارگیریِ واژه یِ " چَگم: čagm " یا " چَغم: čaγm " یا " چُغم : čuγm" در پارسیِ نو )
21 - " سوئینمَن : sōinman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " شکاف، تَرَک، سوراخ " و برابر با " Spalte " ( آلمانی )
برای دیدنِ این واژه به نیرنگستان ( N. 100 ) بنگرید. این واژه به ریشه ی " سَئید:saēd " بازمیگردد. بارتولومه در همین جا گفته است که " dm" از زبانِ ایرانیِ باستان به " nm" در زبانِ اوستاییِ جوان دگرشده است.
در زبانِ پارسیِ میانه " سوراک: sūrāk " به چمِ این واژه آمده است.
22 - " شَنمَن: šanman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " پرتاب" و برابر با " Wurf " ( آلمانی )
بارتولومه این واژه را بعنوانِ نوساختی از واژه یِ " سوئینمن : sōinman " می داند.
23 - "شیَئُمَن : šyaoman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " کار، عمل، اثر " و برابر با " Werk، Tat " ( آلمانی )
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در پارسیِ میانه : rāwēnēd mān .
این واژه به ریشه ی " شیَو: šyav " بازمیگردد که ریختِ دیگرِ این ریشه " شَو : šav " می باشد که واژه ی " شُدن/ شَو - " در پارسی نیز از همین ریشه هست.
24 - " شوئیثمَن : šōiϑəman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " خانه، مسکن، سکونت" برابر با " Wohnen, Wohnung " ( آلمانی )
این واژه در یَسنا ( Y. 48. 6 ) " هو - شوئیثمن : hu - šōiϑəman " به چمِ " سکونتِ خوب، خانه/مسکنِ خوب" آمده است. این واژه به ریشه " شَی :šay " به چمِ " سکونت داشتن، مانِش داشتن: wohnen " بازمیگردد. بارتولومه ریختِ آریاییِ این واژه را " xšaitman " دانسته است.
25 - " هَخمَن : haxman یا haxəman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " دوستی، همراهی، همنشینی، انجمن " و برابر با " Genossenschaft ، Gemeinschaft " ( آلمانی ) بوده است. برای نمونه به یَسنا ( Y. 40. 20 ) بنگرید.
واژه یِ " هَخمَن " از ریشه یِ " هَک:hak" به چمِ " هاختن" است که ساختواژه ای بمانندِ " تَخمَن " از ریشه یِ " تَک:tak " دارد.
26 - " زَئیمَن : zaēman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " فعالیت، پویایی، تحرک : Regsamkeit " ، " سرزندگی: - Munter " ، " بیداری : Wachsein " بوده است.
برای نمونه در یَسنا ( Y. 44. 5 ) آمده است: چه کسی خوابِ خوش و "بیداری" را آفرید.
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه : توخشاکیه ( = تُخشایی ) ، زیناوندیه ( = زیناوندی ) .
همچنین به واژه یِ " زئیما : zaēmā " در اوستا بنگرید.
( یکی از دگرگونی هایِ آواییِ رواگمند از اوستایی به پارسی، دگرگونیِ " aē " به " ē " بوده است؛ از اینرو " زئیمَن" به ریختِ " زیم" درمی آید. )
27 - " سرَئُمَن: sraoman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " شنوایی، توانِ شنیداری " و برابر با " Gehoer، Hoervermoegen " ( آلمانی )
برای نمونه به یَشتِ اوستا ( Yt. 10. 23 , Yt. 16. 7 ) بنگرید.
این واژه از ریشه ی " سرَو : srav " است. همریشه با واژه یِ " سرودن".
28 - " سپَرمَن :sparman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " لگد، ضربه " و برابر با " Tritt، Stoss " ( آلمانی )
این واژه از ریشه ی " سپَر: spar " می باشد.
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه: " اَفکنِشن ( = اَفکنِش ) ، تنگیه ( =تنگی، سختی، بلا ) " .
29 - " راثمَن : rāϑman " به چمِ " پیرو، حامی، مرید" و برابر با " Anhaenger " ( آلمانی )
این واژه به " راس: rāϑ " بازمی گردد.
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه : "بَهر : bahr" .
( بکارگیریِ این واژه در پارسیِ نو : راتم : rātm یا راسم: rāsm )
30 - " وارثمَن: vārəϑman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " محافظت، مقاومت، محافظِ سینه " و برابر با " Brustwehr، Wehr " ( آلمانی )
این واژه به ریشه یِ " وَر:var" به چمِ " پوشانیدن، نگاهداری کردن" بوده است؛ ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه " وَرتیه ( =ورتی ) " بوده است. ازوارشِ این واژه در زبانِ فارسی " جوشن ( یا خفتان ) " است.
31 - " وَرمن : varəman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " برگزیده، گزینش" و برابر با " Auslese " ( آلمانی )
این واژه در فرهنگ اویم ایوک آمده است و از ریشه یِ " وَر: var " به چمِ " گزیدن، انتخاب کردن" است. در همین راستا در سانسکریت واژه یِ " variman " را داریم.
32 - " وِسمَن:veśman " ( سانسکریت ) به چمِ " خانه، مسکن"
در زبانِ اوستاییِ جوان واژه یِ " وَئیسمَ: vaēsma" به چمِ " خانه، مسکن : Wohnung " از ریشه یِ " وَئیس: vaēs " بوده است.
33 - " داسمَن :dāsman " ( ایرانیِ باستان )
بارتولومه این واژه را در زیرواژه یِ " dāsma - nī " به چمِ " آورنده ی/رساننده یِ تندرستی " آورده که " نَی: nī " در آن به چمِ " رسانیدن، آوردن" است و ازوارشِ آن در زبانِ پارسیِ میانه " درُستیه ( =درستی ) " بوده است و با واژه یِ " دَسوَر:dasvar" در زبانهایِ باستانیِ ایرانی همبسته و همریشه است.
34 - " پیشمَن : pišman" ( اوستاییِ جوان )
بارتولومه این واژه را برابر با " Gesicht" ( آلمانی ) آورده است و به گمانِ بسیار باید آن را برابر با " بینایی" دانست، چراکه وی واژه یِ " اَ - پیشمَن: a - pišman " را به چمِ " نابینا، کور، ( آنکه ) نمی بیند، غافل، نادان" آورده است. این واژه به ریشه یِ " پاه: pāh " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " دیدن:sehen " بازمیگردد که بُن کُنونیِ ان " پیشیَ :pišya " بوده است.
35 - " تَخمَن: taxman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " مسیرِ/ جریانِ: Lauf " آبِ روان
این واژه از ریشه یِ " تَک:tak " است. ازوارش این واژه در پارسی میانه " تکیکیه : takikih " بوده است.
36 - " تَئومَن:tauman " ( پارسیِ باستان ) به چم " توان، توانایی، نیرو، قدرت" و برابر با " Macht , Kraft , Vermoegen " ( آلمانی )
این واژه با واژه ی " تهم" در زبانِ پارسی همریشه و همبسته است.
( ساختواژه یِ " تَخمَن " از ریشه یِ " تَک " را با واژه یِ " هَخمَن " از ریشه یِ " هَک " بسنجید. )
37 - " دَرشمَن : daršman " ( پارسیِ باستان ) به چم " جرات، جسارت، شجاعت:Verwegenheit " و " زورمندی، زور، حس طغیان، ، ستیزشمندی:gewalttaetigkeit ".
این واژه از ریشه ی " دَرش:darš " به چمِ " جرات/ جسارت/ شجاعت داشتن" است.
( روشِ بکارگیری در زبانِ پارسی : دَرشم:daršm " یا " دُرشم:duršm " )
38 - " چینمَن:činman " ( اوستاییِ جوان )
بارتولومه چند معنا را برای این واژه آورده است:
1 - به چمِ " دوشارم، میل، طلب، خواست، آرزو : Begehren" و " در جستجویِ ، به دنبالِ ، در کوشش/تلاش به قصدِ /برایِ : Trachten nach " ( آلمانی )
بارتولومه این واژه را در این معنا از ریشه ی " کَن :kan " دانسته است.
برای نمونه در یَسنا ( Y. 12. 3 ) آمده است: من . . . دیگر نمی خواهم، نَه " در طلبِ " جان و نَه " درطلب" زندگانی، گناه کنم.
در اُزوارشِ این گزاره در زبانِ پارسیِ میانه آمده است :
u nē tan u nē yān dušārm rād : نَه ازبرایِ "دوشارم/میل به" تَن و جان.
2. به چمِ " اندیشِش به چیزی/کسی ، دوشارم به چیزی/کسی، در اندیشه ی چیزی/کسی بودن، نگرانِ چیزی/کسی بودن " بوده است.
برابر با " - cura, Sorge, - Bedachtsein auf - , Denken an " ( آلمانی ) .
برای نمونه در پُرسِشنیها آمده است:
" اندیششِ/ دوشارم" به هر . . . ای که به راستی "در اندیشه ی" اَشه است / به اَشه "دوشارم" دارد.
در ازوارشِ 2 نیز در زبان پارسیِ میانه واژه یِ " دوشارم" آمده است. چنانکه پیداست، در زبانِ پارسیِ میانه معناهای 1 و 2 جدای از یکدیگر نیستند.
39 - "اَنمَن: anman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " ماندگاری، پیوستگی، پایداری، استواری، همیشگی/ اَبدی بودن " و برابر با " Unaufhoerlichkeit , Stetigkeit " ( آلمانی ) .
40 - " آ - دبَئُمَن : ā - dəbaoman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " فریبندگی، فریفتاری" و برابر با " Betoerung " ( آلمانی ) .
برای نمونه به یَسنا ( Y. 30. 6 ) بنگرید. این واژه به ریشه ی " دبَو : dbav " بازمیگردد و در ازوارشِ این واژه در زبانِ پارسیِ میانه آمده است:
kēča ōšān frēft.
همچنین می توان این واژه را برابر با " فریبنده، فریفتار، فریبکار " نیز دانست.
41 - " اَفسمَن: afsman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " بیت / بند ( از سروده ) " و برابر با " Verszeile " در زبانِ آلمانی.
ازوارشِ این واژه در زبانِ پارسیِ میانه : " پَتمان: patmān ".
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ نو : " اَفسم : afsm " ) .
42 - " اَفشمَن:afšman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " کاستی، عیب، نقص، زیان، آسیب " و برابر با " Nachteil ، Schaden " ( آلمانی ) .
در ازوارشِ این واژه در زبانِ پارسیِ میانه واژه یِ " پَتمان: patmān " آمده است که کریستین بارتولومه آن را لغزشی ( اشتباهی ) برآمده از همسان پنداری با واژه یِ " اَفسمَن:afsman " دانسته است :in Verwchselug mit afsman = در دُشگردانی ( =اشتباه گرفتن ) با واژه یِ " اَفسمَن" .
همچنین واژه ی " اَن - اَفشمَن : an - afšman " به چمِ " ناکاستی، بی زیانی، بی عیبی، بی نقصی، ناآسیفتگی، سودمندی، مزیت" بوده است . ( بنگرید به یَسنا ( Y. 46. 17 ) ) .
برابر با " Vorteil , Nichtschaden , Nichtnachteil" ( آلمانی ) .
در ازوارشِ آن در زبان پارسیِ میانه آمده است : اَپَتمانیکیه : apatmānīkīh " . ( چنانکه گفته شد، بارتولومه آن را میت ( =اشتباه ) می داند. )
43 - " ویاخمن: vyāxman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " مجلس، انجمن، جلسه، گردهمایی، مجمع" و برابر با " Versammlung " ( آلمانی ) .
برای نمونه بنگرید به یَسنا : Y. 57. 12 و یَشت: Yt. 13. 16.
این واژه با واژه یِ " ویاخَ : vyāxa " دراوستا همریشه و همبسته است.
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ نو : " ویاخم: vyāxm " . )
44 - " اوروازمَن: urvāzəman " یا " اورواسمَن : urvāsman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " رامش، شادمانی، خوشحالی، سرور " .
برابر با " Seligkeit، Wonne , Freude" ( آلمانی )
این واژه به " اورواز: urvāz " به چمِ " شادمان بودن، خوشحال /مسرور بودن : laetari ( لاتین ) " بازمیگردد. بارتولومه همین " اورواز " را فراسترشی از ( = بسطی از ) واژه ی"اورواد:urvād " می داند. همچنین در زبانِ پارسیِ میانه واژه یِ " اوروازیشن :urvāzišn " از همین ریشه دیده می شود که نشان از این دارد که این واژه با همین ریخت در زبانِ پارسیِ میانه کاربرد داشته است.
. . . . . . . .
دیدگاهِ من پیرامون واژگانِ نامبرده :
نامواژگانِ بالا که همگی در زبانهایِ اوستایی - سانسکریت به " - مَن:man - " می انجامند، بدین سان ساخته شده اند:
هر یک از این نامواژگان دارایِ یک ریشه ی آغازینِ " X " بوده اند که با فراسترشی ( = Erweiterung ) از این ریشه ها و افزایشِ " - م: m - " به آنها، به فعلِ "Xm" دگرگشته اند و سپس با افزودنِ پسوندِ نامسازِ کُماسه ی" - َ ن:an - " به این فعلها، به ریختِ "Xman" درآمده اند.
چنانکه گفته شد، نامواژگانِ"Xman" ، در زبانِ پارسیِ میانه - نو به ریختِ "Xm" پدیدار می گردند.
. . . . . .
پَسگشت :
من چندماهِ پیش، پس از پی بردن به روالمندیِ واژگانِ بالا، این گردآوری را از جایهایِ گوناگونِ نبیگِ " فرهنگنامه زبانِ ایرانیِ کهن" ( کریستین بارتولومه ) انجام دادم و امروز آن را، با پاره نوشتارِ کوتاهی از کارل زالمان در " رویبرگِ 276 از بخش سوم - پارسیِ میانه" ، برایِ پذیرِشِ دیدمانِ خود پیش می نهم:
اگر نامواژگانی از زبانِ اوستایی - سانسکریت داشته باشیم که همزمان دارایِ دو ویژگیِ زیر باشند :
... [مشاهده متن کامل]
1 - به " - مَن : man - " بیانجامند،
2 - کُماسه نام ( =Neutrum ) باشند ( زبان شناسان چنین نامهایی را با ". n" نشانه گذاری می کنند ) ،
آنگاه این نامواژگان در زبانِ پارسیِ میانه - نو به " - م : m - " می انجامند و بخشِ " َن: an - " زدوده می شود.
بررسیِ کُماسه نامهایِ پایان یافته به " - مَن" ( ایرانیِ باستان ) که به ریختِ " - م" ( پارسیِ میانه - نو ) آمده اند :
1 - " چَشمَن : čašman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) / " چَشم : čašm " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
2 - " چَرمَن : čarəman " ( اوستاییِ جوان ) / "چَرم : čarm " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
3 - " پَئیمَن : paēman " ( اوستاییِ جوان ) / " پیم : pēm " ( پارسیِ میانه ) به چمِ " شیرمادر"؛
4 - " نامَن: nāman " ( پارسیِ باستان ، اوستاییِ کهن و جوان ) / " نام : nām " ( پارسیِ میانه - نو ) ،
( همچنین است: " نَمَن: naman" در اوستاییِ جوان ) ؛
5 - " تَئُخمن: taoxman " ( اوستاییِ جوان ) / " توخم: tōxm " ( پارسیِ میانه ) و " تُخم: toxm " ( پارسیِ نو ) ؛
6 - " دَئیمَن: daēman " ( اوستاییِ جوان ) / " دیم : dēm " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
7 - " دامَن : dāman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) / " دام : dām " ( پارسیِ میانه - نو ) به چمِ " آفریده، ساخته"،
( از ریشه یِ " دا: dā " به چمِ " آفریدن، دادن "؛ همچنین است : " دَمَن: daman" در زبانِ اوستاییِ جوان ) ؛
8 - " هَندامَن : handāman " ( اوستاییِ جوان ) / " اَندام:andām " ( پارسی ) به چمِ " عضو : Glied"؛
9 - " پَمَن : paman " ( اوستاییِ جوان ) / " پَم : pam " ( پارسی ) به چمِ " گری، گال، جرب، خارشک "،
( همچنین است : " پامَن: pāman " در زبانِ اوستاییِ جوان ) ؛
10 - " گامَن : gāman " ( اوستاییِ جوان ) / " گام : gām " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
11 - " بامَن : bāman " ( اوستاییِ جوان ) / " بام: bām " ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
12 - " رَسمَن:rasman " ( اوستاییِ جوان ) / " رزم: razm" ( پارسیِ میانه - نو ) ؛
13 - " بَرسمَن : barəsman " ( اوستاییِ جوان ) / " بَرسم :barsm " ( پارسیِ میانه ) ،
( همچنین است: بَرسُم : barsum در زبانِ پارسیِ میانه؛ از ریشه ی ایرانی باستان " بَرزم : barzm " ) ؛
14 - " رامَن: rāman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " آرامش، آسودگی" و برابر با " Friede، Ruhe " ( آلمانی ) ،
برابرِ این واژه در پارسیِ میانه " رامِشن ( =رامِش ) " بوده است؛ ما واژه ی " رام: rām " را در زبانِ پارسیِ نوین از آن داریم؛
15 - " دَوَنمَن: dvanman " ( اوستاییِ کهن ) ، " دونمَن : dūnman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " ابر، مه "،
( در برخی گویشهایِ ایرانی واژه یِ " دوم: dum " به چمِ " مه، ابر " آمده است؛ دگرریختِ آوایی از " دونم:dūnm " به " دوم:dum" رُخ داده است ) ؛
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
واژگانی که در گذار از زبانِ ایرانیِ باستان به پارسیِ میانه - نو گُم شده اند و باید برپایه یِ آواشناسیِ واژگانِ کهن به چرخه یِ زبانی بازگردند:
16 - " پَثمَن: paϑman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " راه، مسیر " و برابر با " Pfad، Weg " ( آلمانی ) ؛ ( از ریشه یِ " پَث : paϑ " ) .
( بکارگیریِ واژه یِ " پَتم : patm" یا "پَسم:pasm" در پارسیِ نو )
17 - " رُثمَن: ruϑman " ( اوستاییِ جوان ) یا " اوروثمن : uruϑman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ "1 - رشد، نمو، رُستن ( نام ) ، روییدگی" برابر با " Wachstum, Wachsen" ( آلمانی ) و 2 - "آنچه رُستنی است" برابر با "Gewaechs " ( آلمانی )
این واژه از ریشه ی " رَئود :raod" است و با واژه یِ " رُستن/روی - " در پارسیِ نو همریشه است و آن را در زبانِ اوستاییِ جوان در واژه یِ " هو - رُثمَن : hu - ruϑman " برابر با واژه یِ آلمانی " schoenes Gewaechs " نیز داریم. برای دیدنِ این واژه به یَسنا: Y. 10. 4 ، وَندیداد :V. 19. 26 و یشتِ: Yt. 13. 78 بنگرید.
( بکارگیریِ واژه یِ " رُتم: rutm " یا " رُسم : rusm " در پارسیِ نو )
18 - " درَئُمَن : draoman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " یورش، هجوم، حمله " و برابر با واژگانِ " Ansturm، Angriff " .
این واژه از ریشه " درَو : drav" است. برایِ دیدنِ واژه یِ " درَئُمَن :draoman" به یَسنا ( Y. 57. 25 ) و یَست ( Yt. 13. 57 ) بنگرید.
( بکارگیریِ واژه یِ " درُم: drom" در پارسیِ نو )
19 - " مَئیسمَن :maēsman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " گُمیز، ادرار، پیشاب" وبرابر با " Harn " ( آلمانی )
برابرواژه ی آن در زبانِ پارسیِ میانه " گُمیز" بوده است.
( بکارگیریِ واژه ی " میسم : mēsm " یا " میزم: mēzm " در زبانِ پارسیِ نو بویژه در دانشِ پزشکی برای " ادرار: urine ، Urina و اوره دارها" )
20 - " چَگمَن: čagəman " ( اوستاییِ کهن ) به معنایِ " هدیه " و برابر با " Geschenk " ( آلمانی ) .
برای دیدنِ این واژه به یَسنا ( Y. 38. 3 ) بنگرید؛ این واژه به " چَگوَه : čagvah " بازمیگردد. یکی از ریختهایِ اوستاییِ جوانِ آن می تواند " چَغمَن: čaγəman " باشد.
( بکارگیریِ واژه یِ " چَگم: čagm " یا " چَغم: čaγm " یا " چُغم : čuγm" در پارسیِ نو )
21 - " سوئینمَن : sōinman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " شکاف، تَرَک، سوراخ " و برابر با " Spalte " ( آلمانی )
برای دیدنِ این واژه به نیرنگستان ( N. 100 ) بنگرید. این واژه به ریشه ی " سَئید:saēd " بازمیگردد. بارتولومه در همین جا گفته است که " dm" از زبانِ ایرانیِ باستان به " nm" در زبانِ اوستاییِ جوان دگرشده است.
در زبانِ پارسیِ میانه " سوراک: sūrāk " به چمِ این واژه آمده است.
22 - " شَنمَن: šanman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " پرتاب" و برابر با " Wurf " ( آلمانی )
بارتولومه این واژه را بعنوانِ نوساختی از واژه یِ " سوئینمن : sōinman " می داند.
23 - "شیَئُمَن : šyaoman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " کار، عمل، اثر " و برابر با " Werk، Tat " ( آلمانی )
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در پارسیِ میانه : rāwēnēd mān .
این واژه به ریشه ی " شیَو: šyav " بازمیگردد که ریختِ دیگرِ این ریشه " شَو : šav " می باشد که واژه ی " شُدن/ شَو - " در پارسی نیز از همین ریشه هست.
24 - " شوئیثمَن : šōiϑəman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " خانه، مسکن، سکونت" برابر با " Wohnen, Wohnung " ( آلمانی )
این واژه در یَسنا ( Y. 48. 6 ) " هو - شوئیثمن : hu - šōiϑəman " به چمِ " سکونتِ خوب، خانه/مسکنِ خوب" آمده است. این واژه به ریشه " شَی :šay " به چمِ " سکونت داشتن، مانِش داشتن: wohnen " بازمیگردد. بارتولومه ریختِ آریاییِ این واژه را " xšaitman " دانسته است.
25 - " هَخمَن : haxman یا haxəman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " دوستی، همراهی، همنشینی، انجمن " و برابر با " Genossenschaft ، Gemeinschaft " ( آلمانی ) بوده است. برای نمونه به یَسنا ( Y. 40. 20 ) بنگرید.
واژه یِ " هَخمَن " از ریشه یِ " هَک:hak" به چمِ " هاختن" است که ساختواژه ای بمانندِ " تَخمَن " از ریشه یِ " تَک:tak " دارد.
26 - " زَئیمَن : zaēman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " فعالیت، پویایی، تحرک : Regsamkeit " ، " سرزندگی: - Munter " ، " بیداری : Wachsein " بوده است.
برای نمونه در یَسنا ( Y. 44. 5 ) آمده است: چه کسی خوابِ خوش و "بیداری" را آفرید.
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه : توخشاکیه ( = تُخشایی ) ، زیناوندیه ( = زیناوندی ) .
همچنین به واژه یِ " زئیما : zaēmā " در اوستا بنگرید.
( یکی از دگرگونی هایِ آواییِ رواگمند از اوستایی به پارسی، دگرگونیِ " aē " به " ē " بوده است؛ از اینرو " زئیمَن" به ریختِ " زیم" درمی آید. )
27 - " سرَئُمَن: sraoman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " شنوایی، توانِ شنیداری " و برابر با " Gehoer، Hoervermoegen " ( آلمانی )
برای نمونه به یَشتِ اوستا ( Yt. 10. 23 , Yt. 16. 7 ) بنگرید.
این واژه از ریشه ی " سرَو : srav " است. همریشه با واژه یِ " سرودن".
28 - " سپَرمَن :sparman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " لگد، ضربه " و برابر با " Tritt، Stoss " ( آلمانی )
این واژه از ریشه ی " سپَر: spar " می باشد.
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه: " اَفکنِشن ( = اَفکنِش ) ، تنگیه ( =تنگی، سختی، بلا ) " .
29 - " راثمَن : rāϑman " به چمِ " پیرو، حامی، مرید" و برابر با " Anhaenger " ( آلمانی )
این واژه به " راس: rāϑ " بازمی گردد.
ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه : "بَهر : bahr" .
( بکارگیریِ این واژه در پارسیِ نو : راتم : rātm یا راسم: rāsm )
30 - " وارثمَن: vārəϑman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " محافظت، مقاومت، محافظِ سینه " و برابر با " Brustwehr، Wehr " ( آلمانی )
این واژه به ریشه یِ " وَر:var" به چمِ " پوشانیدن، نگاهداری کردن" بوده است؛ ازوارشِ ( =توضیحِ ) این واژه در زبانِ پارسیِ میانه " وَرتیه ( =ورتی ) " بوده است. ازوارشِ این واژه در زبانِ فارسی " جوشن ( یا خفتان ) " است.
31 - " وَرمن : varəman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " برگزیده، گزینش" و برابر با " Auslese " ( آلمانی )
این واژه در فرهنگ اویم ایوک آمده است و از ریشه یِ " وَر: var " به چمِ " گزیدن، انتخاب کردن" است. در همین راستا در سانسکریت واژه یِ " variman " را داریم.
32 - " وِسمَن:veśman " ( سانسکریت ) به چمِ " خانه، مسکن"
در زبانِ اوستاییِ جوان واژه یِ " وَئیسمَ: vaēsma" به چمِ " خانه، مسکن : Wohnung " از ریشه یِ " وَئیس: vaēs " بوده است.
33 - " داسمَن :dāsman " ( ایرانیِ باستان )
بارتولومه این واژه را در زیرواژه یِ " dāsma - nī " به چمِ " آورنده ی/رساننده یِ تندرستی " آورده که " نَی: nī " در آن به چمِ " رسانیدن، آوردن" است و ازوارشِ آن در زبانِ پارسیِ میانه " درُستیه ( =درستی ) " بوده است و با واژه یِ " دَسوَر:dasvar" در زبانهایِ باستانیِ ایرانی همبسته و همریشه است.
34 - " پیشمَن : pišman" ( اوستاییِ جوان )
بارتولومه این واژه را برابر با " Gesicht" ( آلمانی ) آورده است و به گمانِ بسیار باید آن را برابر با " بینایی" دانست، چراکه وی واژه یِ " اَ - پیشمَن: a - pišman " را به چمِ " نابینا، کور، ( آنکه ) نمی بیند، غافل، نادان" آورده است. این واژه به ریشه یِ " پاه: pāh " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " دیدن:sehen " بازمیگردد که بُن کُنونیِ ان " پیشیَ :pišya " بوده است.
35 - " تَخمَن: taxman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " مسیرِ/ جریانِ: Lauf " آبِ روان
این واژه از ریشه یِ " تَک:tak " است. ازوارش این واژه در پارسی میانه " تکیکیه : takikih " بوده است.
36 - " تَئومَن:tauman " ( پارسیِ باستان ) به چم " توان، توانایی، نیرو، قدرت" و برابر با " Macht , Kraft , Vermoegen " ( آلمانی )
این واژه با واژه ی " تهم" در زبانِ پارسی همریشه و همبسته است.
( ساختواژه یِ " تَخمَن " از ریشه یِ " تَک " را با واژه یِ " هَخمَن " از ریشه یِ " هَک " بسنجید. )
37 - " دَرشمَن : daršman " ( پارسیِ باستان ) به چم " جرات، جسارت، شجاعت:Verwegenheit " و " زورمندی، زور، حس طغیان، ، ستیزشمندی:gewalttaetigkeit ".
این واژه از ریشه ی " دَرش:darš " به چمِ " جرات/ جسارت/ شجاعت داشتن" است.
( روشِ بکارگیری در زبانِ پارسی : دَرشم:daršm " یا " دُرشم:duršm " )
38 - " چینمَن:činman " ( اوستاییِ جوان )
بارتولومه چند معنا را برای این واژه آورده است:
1 - به چمِ " دوشارم، میل، طلب، خواست، آرزو : Begehren" و " در جستجویِ ، به دنبالِ ، در کوشش/تلاش به قصدِ /برایِ : Trachten nach " ( آلمانی )
بارتولومه این واژه را در این معنا از ریشه ی " کَن :kan " دانسته است.
برای نمونه در یَسنا ( Y. 12. 3 ) آمده است: من . . . دیگر نمی خواهم، نَه " در طلبِ " جان و نَه " درطلب" زندگانی، گناه کنم.
در اُزوارشِ این گزاره در زبانِ پارسیِ میانه آمده است :
u nē tan u nē yān dušārm rād : نَه ازبرایِ "دوشارم/میل به" تَن و جان.
2. به چمِ " اندیشِش به چیزی/کسی ، دوشارم به چیزی/کسی، در اندیشه ی چیزی/کسی بودن، نگرانِ چیزی/کسی بودن " بوده است.
برابر با " - cura, Sorge, - Bedachtsein auf - , Denken an " ( آلمانی ) .
برای نمونه در پُرسِشنیها آمده است:
" اندیششِ/ دوشارم" به هر . . . ای که به راستی "در اندیشه ی" اَشه است / به اَشه "دوشارم" دارد.
در ازوارشِ 2 نیز در زبان پارسیِ میانه واژه یِ " دوشارم" آمده است. چنانکه پیداست، در زبانِ پارسیِ میانه معناهای 1 و 2 جدای از یکدیگر نیستند.
39 - "اَنمَن: anman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " ماندگاری، پیوستگی، پایداری، استواری، همیشگی/ اَبدی بودن " و برابر با " Unaufhoerlichkeit , Stetigkeit " ( آلمانی ) .
40 - " آ - دبَئُمَن : ā - dəbaoman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " فریبندگی، فریفتاری" و برابر با " Betoerung " ( آلمانی ) .
برای نمونه به یَسنا ( Y. 30. 6 ) بنگرید. این واژه به ریشه ی " دبَو : dbav " بازمیگردد و در ازوارشِ این واژه در زبانِ پارسیِ میانه آمده است:
kēča ōšān frēft.
همچنین می توان این واژه را برابر با " فریبنده، فریفتار، فریبکار " نیز دانست.
41 - " اَفسمَن: afsman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " بیت / بند ( از سروده ) " و برابر با " Verszeile " در زبانِ آلمانی.
ازوارشِ این واژه در زبانِ پارسیِ میانه : " پَتمان: patmān ".
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ نو : " اَفسم : afsm " ) .
42 - " اَفشمَن:afšman " ( اوستاییِ کهن ) به چمِ " کاستی، عیب، نقص، زیان، آسیب " و برابر با " Nachteil ، Schaden " ( آلمانی ) .
در ازوارشِ این واژه در زبانِ پارسیِ میانه واژه یِ " پَتمان: patmān " آمده است که کریستین بارتولومه آن را لغزشی ( اشتباهی ) برآمده از همسان پنداری با واژه یِ " اَفسمَن:afsman " دانسته است :in Verwchselug mit afsman = در دُشگردانی ( =اشتباه گرفتن ) با واژه یِ " اَفسمَن" .
همچنین واژه ی " اَن - اَفشمَن : an - afšman " به چمِ " ناکاستی، بی زیانی، بی عیبی، بی نقصی، ناآسیفتگی، سودمندی، مزیت" بوده است . ( بنگرید به یَسنا ( Y. 46. 17 ) ) .
برابر با " Vorteil , Nichtschaden , Nichtnachteil" ( آلمانی ) .
در ازوارشِ آن در زبان پارسیِ میانه آمده است : اَپَتمانیکیه : apatmānīkīh " . ( چنانکه گفته شد، بارتولومه آن را میت ( =اشتباه ) می داند. )
43 - " ویاخمن: vyāxman " ( اوستاییِ جوان ) به چمِ " مجلس، انجمن، جلسه، گردهمایی، مجمع" و برابر با " Versammlung " ( آلمانی ) .
برای نمونه بنگرید به یَسنا : Y. 57. 12 و یَشت: Yt. 13. 16.
این واژه با واژه یِ " ویاخَ : vyāxa " دراوستا همریشه و همبسته است.
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ نو : " ویاخم: vyāxm " . )
44 - " اوروازمَن: urvāzəman " یا " اورواسمَن : urvāsman " ( اوستاییِ کهن و جوان ) به چمِ " رامش، شادمانی، خوشحالی، سرور " .
برابر با " Seligkeit، Wonne , Freude" ( آلمانی )
این واژه به " اورواز: urvāz " به چمِ " شادمان بودن، خوشحال /مسرور بودن : laetari ( لاتین ) " بازمیگردد. بارتولومه همین " اورواز " را فراسترشی از ( = بسطی از ) واژه ی"اورواد:urvād " می داند. همچنین در زبانِ پارسیِ میانه واژه یِ " اوروازیشن :urvāzišn " از همین ریشه دیده می شود که نشان از این دارد که این واژه با همین ریخت در زبانِ پارسیِ میانه کاربرد داشته است.
. . . . . . . .
دیدگاهِ من پیرامون واژگانِ نامبرده :
نامواژگانِ بالا که همگی در زبانهایِ اوستایی - سانسکریت به " - مَن:man - " می انجامند، بدین سان ساخته شده اند:
هر یک از این نامواژگان دارایِ یک ریشه ی آغازینِ " X " بوده اند که با فراسترشی ( = Erweiterung ) از این ریشه ها و افزایشِ " - م: m - " به آنها، به فعلِ "Xm" دگرگشته اند و سپس با افزودنِ پسوندِ نامسازِ کُماسه ی" - َ ن:an - " به این فعلها، به ریختِ "Xman" درآمده اند.
چنانکه گفته شد، نامواژگانِ"Xman" ، در زبانِ پارسیِ میانه - نو به ریختِ "Xm" پدیدار می گردند.
. . . . . .
پَسگشت :
من چندماهِ پیش، پس از پی بردن به روالمندیِ واژگانِ بالا، این گردآوری را از جایهایِ گوناگونِ نبیگِ " فرهنگنامه زبانِ ایرانیِ کهن" ( کریستین بارتولومه ) انجام دادم و امروز آن را، با پاره نوشتارِ کوتاهی از کارل زالمان در " رویبرگِ 276 از بخش سوم - پارسیِ میانه" ، برایِ پذیرِشِ دیدمانِ خود پیش می نهم:
رشته پیامها درباره یِ نشانه مصدریِ " - ختَن" :
پیامِ شماره 2:
اکنون به گروه دیگری از ریشه ها می پردازیم که دارایِ صفت مفعولی - گذشته یِ انجامیده به " - ختَ:xta - " هستند.
آن دسته از ریشه هایِ اوستایی که به " - ک : k - " می انجامند، دارایِ کُنونه یِ انجامیده به " - چَ:ča یا - چ: č " و صفت مفعولی - گذشته یِ پایان یافته با " - ختَ: - xta" هستند. از همین رو، آنها را در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی با نشانه یِ مصدری " - ختَن: xtan - " می شناسیم.
... [مشاهده متن کامل]
نکته1:در زبانِ پارسیِ کُنونی همگیِ کارواژه هایی که از ریشه هایِ اوستاییِ انجامیده به " - ک" برآمده اند، با بُنهای کُنونی " - ز" و صفتهایِ مفعولی - گذشته یِ " - خته" پایان می یابند ( به نمونه هایِ پایین بنگرید ) .
نکته 2: فراموش نکنید که ( بنابر پسگشتِ 1 ) گاه یک ریشه در زبانِ اوستایی دارایِ چندین کُنونه ( =بُن کنونی ) است و ما آنی را برمی گزینیم که به پیامِ ما و پیوستگیِ زبانهای اوستایی - پارسی میانه - کُنونی پیوند دارد. )
من در اینجا نمونه هایی می آورم تا خواننده اندریافتِ درستی از پیوستگیِ زبانهای ایرانیِ کهن ( اوستایی - پارسی ) داشته باشد:
1 - ریشه اوستایی: وَک:vak/ کُنونه : اوچ:uč / مفعولی - گذشته = اوختَ:uxta، وَختَ:vaxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - ُ کُنونی = واختن با بُن کنونیِ " واز "، آواختن ( = آ. واختن/آ. واز ) ، نواختن ( =نِ. واختن/نِ. واز ) ، و. . . ؛
( از آنجایی که ریشه یِ اوستاییِ " وَک:vak" با ریشه اوستایی " اَئوک:aok" که صفت مفعولی - گذشته یِ آن " اوختَ:uxta" بوده است، پیوند دارد، کُنونه یِ آن هم به ریختِ " اوچ:uč" و هم " وَچ:vač/وَچَ: vača " بازآمدنی است. در اینجا دگرگونیِ آواییِ " وَ:va" و " او:u، ao " رُخ داده است که در زبانهایِ آریایی ( اوستایی، پارسی ) فراگیر بوده است. )
2 - ریشه اوستایی : پَک:pak/ کُنونه : پَچَ:pača/ مفعولی - گذشته: پَختَ:paxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : پختن با بُن کُنونی " پَز "، پزآفتن - پزآم و. . . ؛
3 - ریشه اوستایی : موک:muk/ کُنونه: موچَ:muča/ مفعولی - گذشته : موختَ:muxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : موختن با بُن کُنونی " موز " ، فَرموختن ( فر. موختن/فر. موز ) ، پدموختن ( پد. موختن/پد. موز ) آموختن ( آ. موختن/آ. موز ) ، هم موختن ( هم. موختن/هم موز ) ، مُختار ( =موخت. ار ) و. . . ؛
4 - ریشه اوستایی: هَک:hak /کُنونه : هَچَ:hača/ مفعولی - گذشته: هَختَ:haxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : هاختن با بُن کُنونی " هاز " و. . . ؛
5 - ریشه اوستایی : سَئوک:saok/ کُنونه : سَئوچَ:saoča/ مفعولی - گذشته: سوختَ:suxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : سوختن با بُن کُنونی " سوز" و. . . ؛
6 - ریشه اوستایی: رَئوک:raok/ کُنونه: رئوچَ:raoča/ مفعولی - گذشته: روختَ:ruxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : روختن با بُن کُنونی " روز" ، افروختن ( =اف. روختن/اف. روز ) و. . . ؛
7 - ریشه اوستایی: رئیک:raek/ کُنونه: رئیچَ:raeča/ مفعولی - گذشته : ریختَ:rixta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : "ریختن" با بُن کنونی " ریز " و. . . ؛
8 - ریشه اوستایی : تَک:tak / کُنونه : تَچَ:tača/ مفعولی - گذشته : تَختَ:taxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی :
پارسیِ میانه - پهلوی:"تَختَن/تَچیتَن" و سببیِ آن " تَچینیتَن "و سپس "تختَن، تَزیدن" با بُن کنونیِ " تَز"/ تاختن با بُن کنونی " تاز" و. . . ؛
9 - ریشه اوستایی: سَک:sak/کُنونه: سَچَ:sača/ مفعولی - گذشته : سَختَ:saxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : "ساختن" با بُن کنونی "ساز" و. . . ؛
10 - ریشه اوستایی: وَرک:varək/کُنونه:وَرچَ:varəča/مفعولی - گذشته: . . . ؛
و . . . .
نکته3: چنانکه از نمونه ها دیده می شود، در گذرِ زمان از اوستایی به پارسیِ نوین دگرگونیِ آواییِ " چ/ز" در کُنونه ها ( بُنهای کُنونی ) رُخ داده است.
نکته 4: ما در نمونه هایِ بالا روشِ " ساخت" را بکارگیری کردیم که زبانشناسان نیز از آن بهره می گیرند.
نکته 5: گروهِ دیگری از ریشه هایِ اوستایی که به " - گ:g - " می انجامند و به ریختِ " - َ نگ : ang - " نیستند و دارایِ مفعولی - گذشته " - ختَ:xta - " هستند در پیامِ پسین ( =پیام شماره 3 ) در آینده بررسی خواهند شد.
پسگشتها:
1 - فرهنگنامه زبانِ ایرانیِ کهن ( کریستین بارتولومه )
( نمونه هایی از آنها را می توان در وانگاره ( =تصویر ) هایِ زیر دید. )
پیامِ شماره 2:
اکنون به گروه دیگری از ریشه ها می پردازیم که دارایِ صفت مفعولی - گذشته یِ انجامیده به " - ختَ:xta - " هستند.
آن دسته از ریشه هایِ اوستایی که به " - ک : k - " می انجامند، دارایِ کُنونه یِ انجامیده به " - چَ:ča یا - چ: č " و صفت مفعولی - گذشته یِ پایان یافته با " - ختَ: - xta" هستند. از همین رو، آنها را در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی با نشانه یِ مصدری " - ختَن: xtan - " می شناسیم.
... [مشاهده متن کامل]
نکته1:در زبانِ پارسیِ کُنونی همگیِ کارواژه هایی که از ریشه هایِ اوستاییِ انجامیده به " - ک" برآمده اند، با بُنهای کُنونی " - ز" و صفتهایِ مفعولی - گذشته یِ " - خته" پایان می یابند ( به نمونه هایِ پایین بنگرید ) .
نکته 2: فراموش نکنید که ( بنابر پسگشتِ 1 ) گاه یک ریشه در زبانِ اوستایی دارایِ چندین کُنونه ( =بُن کنونی ) است و ما آنی را برمی گزینیم که به پیامِ ما و پیوستگیِ زبانهای اوستایی - پارسی میانه - کُنونی پیوند دارد. )
من در اینجا نمونه هایی می آورم تا خواننده اندریافتِ درستی از پیوستگیِ زبانهای ایرانیِ کهن ( اوستایی - پارسی ) داشته باشد:
1 - ریشه اوستایی: وَک:vak/ کُنونه : اوچ:uč / مفعولی - گذشته = اوختَ:uxta، وَختَ:vaxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - ُ کُنونی = واختن با بُن کنونیِ " واز "، آواختن ( = آ. واختن/آ. واز ) ، نواختن ( =نِ. واختن/نِ. واز ) ، و. . . ؛
( از آنجایی که ریشه یِ اوستاییِ " وَک:vak" با ریشه اوستایی " اَئوک:aok" که صفت مفعولی - گذشته یِ آن " اوختَ:uxta" بوده است، پیوند دارد، کُنونه یِ آن هم به ریختِ " اوچ:uč" و هم " وَچ:vač/وَچَ: vača " بازآمدنی است. در اینجا دگرگونیِ آواییِ " وَ:va" و " او:u، ao " رُخ داده است که در زبانهایِ آریایی ( اوستایی، پارسی ) فراگیر بوده است. )
2 - ریشه اوستایی : پَک:pak/ کُنونه : پَچَ:pača/ مفعولی - گذشته: پَختَ:paxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : پختن با بُن کُنونی " پَز "، پزآفتن - پزآم و. . . ؛
3 - ریشه اوستایی : موک:muk/ کُنونه: موچَ:muča/ مفعولی - گذشته : موختَ:muxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : موختن با بُن کُنونی " موز " ، فَرموختن ( فر. موختن/فر. موز ) ، پدموختن ( پد. موختن/پد. موز ) آموختن ( آ. موختن/آ. موز ) ، هم موختن ( هم. موختن/هم موز ) ، مُختار ( =موخت. ار ) و. . . ؛
4 - ریشه اوستایی: هَک:hak /کُنونه : هَچَ:hača/ مفعولی - گذشته: هَختَ:haxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : هاختن با بُن کُنونی " هاز " و. . . ؛
5 - ریشه اوستایی : سَئوک:saok/ کُنونه : سَئوچَ:saoča/ مفعولی - گذشته: سوختَ:suxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : سوختن با بُن کُنونی " سوز" و. . . ؛
6 - ریشه اوستایی: رَئوک:raok/ کُنونه: رئوچَ:raoča/ مفعولی - گذشته: روختَ:ruxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : روختن با بُن کُنونی " روز" ، افروختن ( =اف. روختن/اف. روز ) و. . . ؛
7 - ریشه اوستایی: رئیک:raek/ کُنونه: رئیچَ:raeča/ مفعولی - گذشته : ریختَ:rixta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : "ریختن" با بُن کنونی " ریز " و. . . ؛
8 - ریشه اوستایی : تَک:tak / کُنونه : تَچَ:tača/ مفعولی - گذشته : تَختَ:taxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی :
پارسیِ میانه - پهلوی:"تَختَن/تَچیتَن" و سببیِ آن " تَچینیتَن "و سپس "تختَن، تَزیدن" با بُن کنونیِ " تَز"/ تاختن با بُن کنونی " تاز" و. . . ؛
9 - ریشه اوستایی: سَک:sak/کُنونه: سَچَ:sača/ مفعولی - گذشته : سَختَ:saxta
واژگانِ خویشاوند در زبانِ پارسیِ میانه - کُنونی : "ساختن" با بُن کنونی "ساز" و. . . ؛
10 - ریشه اوستایی: وَرک:varək/کُنونه:وَرچَ:varəča/مفعولی - گذشته: . . . ؛
و . . . .
نکته3: چنانکه از نمونه ها دیده می شود، در گذرِ زمان از اوستایی به پارسیِ نوین دگرگونیِ آواییِ " چ/ز" در کُنونه ها ( بُنهای کُنونی ) رُخ داده است.
نکته 4: ما در نمونه هایِ بالا روشِ " ساخت" را بکارگیری کردیم که زبانشناسان نیز از آن بهره می گیرند.
نکته 5: گروهِ دیگری از ریشه هایِ اوستایی که به " - گ:g - " می انجامند و به ریختِ " - َ نگ : ang - " نیستند و دارایِ مفعولی - گذشته " - ختَ:xta - " هستند در پیامِ پسین ( =پیام شماره 3 ) در آینده بررسی خواهند شد.
پسگشتها:
1 - فرهنگنامه زبانِ ایرانیِ کهن ( کریستین بارتولومه )
( نمونه هایی از آنها را می توان در وانگاره ( =تصویر ) هایِ زیر دید. )
رشته پیامهایی درباره یِ نشانه یِ مصدریِ " - ختَن" :
( برایِ دیدنِ همگیِ پیامها به زیرواژه یِ " ختَن" یا " پیوستگی زبانهای اوستایی و پارسی" از همین تارنما مراجعه کنید. )
پیامِ شماره 1:
ریشه هایِ اوستاییِ پایان یافته با " - َ نگ : ang - " دارایِ کُنونه یِ انجامیده به " - َ نجَ:ənǰa/anǰa" و صفت مفعولی - گذشته انجامیده به " - ختَ:xta - " بوده اند.
... [مشاهده متن کامل]
1 - ریشه " هَنگ:hang" دارایِ کُنونه یِ " هَنجَ:hanǰa" و صفت مفعولی - گذشته یِ " هَختَ:haxta" بوده است.
ما در زبانِ پارسی واژه یِ " فرهنگ ( فر. هنگ ) " را داریم که از پیشوند " فر" به همراه ریشه " هنگ" ساخته شده است.
کارواژه یِ " فرهَختن/فرهنجیدن" با بُن کُنونی " فرهنج" را داشته ایم و داریم. ( کارواژه هایِ دیگری همچون : هَختن، آهَختن/آهنجیدن و. . . " هم هستند؛ "هَختن" به ریختِ " هیختن" نیز در زبانِ پارسی امده است. )
2 - ریشه اوستایی " درنگ:drang" دارایِ کُنونه " درنجَ:drənǰa" و صفت مفعولی - گذشته " درختَ:draxta" بوده است.
ما در زبانِ پارسی هم واژه یِ " درنگ" و هم واژه یِ " درنجیدن" را داریم.
3 - اکنون به واژه یِ " ایرنگ:erang" می پردازیم. ما واژگانِ " ایرَنگ، ایرنج، ایرَختن" را در زبانِ پارسیِ میانه داشته ایم. به روشنی، این واژگان ریختاری بمانند 1 و 2 در بالا دارند. پس برپایه گزینه هایِ 1و 2 به شیوه ساختنی درمی یابیم که
"ایرَنگ" ریشه بوده است؛ " ایرَنجَ:eranǰa" کُنونه یا همان بُن کُنونی بوده است که در زبانِ پارسیِ میانه به ریختِ " ایرَنج" درآمده و صفت مفعولی - گذشته یِ آن ( به ریختِ اوستایی ) " ایرَختَ:eraxta" بوده است؛از همین رو، کارواژه یِ " ایرَختن" را در زبانِ پارسیِ میانه داریم.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
کارواژه هایِ دیگری در زبانِ پارسیِ میانه بمانندِ
" آشیختَن" با بُن کُنونیِ " آشینج" ( پیشوندِ " آ " و ریشه " . . . " )
"ویشیختن/ویشینجیدن" با بُن کُنونیِ " ویشینج" ( پیشوندِ " وی" و ریشه " . . . " )
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ کُنونی: گُشیختن/گُشینجیدن با بُن کنونی گُشینج )
" پَشیختَن/پَشینجیدن" با بُن کُنونی " پَشینج" ( پیشوندِ " پ" و ریشه " . . . " )
" سَختن/سَنجیدن" با بُنِ کُنونی " سَنج" ( از ریشه " سَنگ" )
" نیهَختن/نیهیختن" با بُن کُنونی " نیهَنج" ( پیشوندِ " نی" و ریشه " هَنگ" ( گزینه 1 در بالا ) )
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ کُنونی: نِهَختن/نِهیختن با بُن کنونی نِهَنج )
ریختهایی بمانندِ گزینه هایِ 1 - 3 را دارند.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
پسگشتها:
رویبرگهای 30 و 31 از نبیگ "فرهنگنامه کوچک پهلوی" ( دیوید مک کنزی )
ستونهایِ 772 و 1745 از نبیگ " فرهنگنامه زبان ایرانی کهن" ( کریستین بارتولومه )
( برایِ دیدنِ همگیِ پیامها به زیرواژه یِ " ختَن" یا " پیوستگی زبانهای اوستایی و پارسی" از همین تارنما مراجعه کنید. )
پیامِ شماره 1:
ریشه هایِ اوستاییِ پایان یافته با " - َ نگ : ang - " دارایِ کُنونه یِ انجامیده به " - َ نجَ:ənǰa/anǰa" و صفت مفعولی - گذشته انجامیده به " - ختَ:xta - " بوده اند.
... [مشاهده متن کامل]
1 - ریشه " هَنگ:hang" دارایِ کُنونه یِ " هَنجَ:hanǰa" و صفت مفعولی - گذشته یِ " هَختَ:haxta" بوده است.
ما در زبانِ پارسی واژه یِ " فرهنگ ( فر. هنگ ) " را داریم که از پیشوند " فر" به همراه ریشه " هنگ" ساخته شده است.
کارواژه یِ " فرهَختن/فرهنجیدن" با بُن کُنونی " فرهنج" را داشته ایم و داریم. ( کارواژه هایِ دیگری همچون : هَختن، آهَختن/آهنجیدن و. . . " هم هستند؛ "هَختن" به ریختِ " هیختن" نیز در زبانِ پارسی امده است. )
2 - ریشه اوستایی " درنگ:drang" دارایِ کُنونه " درنجَ:drənǰa" و صفت مفعولی - گذشته " درختَ:draxta" بوده است.
ما در زبانِ پارسی هم واژه یِ " درنگ" و هم واژه یِ " درنجیدن" را داریم.
3 - اکنون به واژه یِ " ایرنگ:erang" می پردازیم. ما واژگانِ " ایرَنگ، ایرنج، ایرَختن" را در زبانِ پارسیِ میانه داشته ایم. به روشنی، این واژگان ریختاری بمانند 1 و 2 در بالا دارند. پس برپایه گزینه هایِ 1و 2 به شیوه ساختنی درمی یابیم که
"ایرَنگ" ریشه بوده است؛ " ایرَنجَ:eranǰa" کُنونه یا همان بُن کُنونی بوده است که در زبانِ پارسیِ میانه به ریختِ " ایرَنج" درآمده و صفت مفعولی - گذشته یِ آن ( به ریختِ اوستایی ) " ایرَختَ:eraxta" بوده است؛از همین رو، کارواژه یِ " ایرَختن" را در زبانِ پارسیِ میانه داریم.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
کارواژه هایِ دیگری در زبانِ پارسیِ میانه بمانندِ
" آشیختَن" با بُن کُنونیِ " آشینج" ( پیشوندِ " آ " و ریشه " . . . " )
"ویشیختن/ویشینجیدن" با بُن کُنونیِ " ویشینج" ( پیشوندِ " وی" و ریشه " . . . " )
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ کُنونی: گُشیختن/گُشینجیدن با بُن کنونی گُشینج )
" پَشیختَن/پَشینجیدن" با بُن کُنونی " پَشینج" ( پیشوندِ " پ" و ریشه " . . . " )
" سَختن/سَنجیدن" با بُنِ کُنونی " سَنج" ( از ریشه " سَنگ" )
" نیهَختن/نیهیختن" با بُن کُنونی " نیهَنج" ( پیشوندِ " نی" و ریشه " هَنگ" ( گزینه 1 در بالا ) )
( بکارگیری در زبانِ پارسیِ کُنونی: نِهَختن/نِهیختن با بُن کنونی نِهَنج )
ریختهایی بمانندِ گزینه هایِ 1 - 3 را دارند.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
پسگشتها:
رویبرگهای 30 و 31 از نبیگ "فرهنگنامه کوچک پهلوی" ( دیوید مک کنزی )
ستونهایِ 772 و 1745 از نبیگ " فرهنگنامه زبان ایرانی کهن" ( کریستین بارتولومه )
