[ویکی نور] "واسط فی العصر العباسی"، تألیف عبدالقادر سلمان المعاضیدی به زبان عربی است. در این اثر ساختار اداری، حیات اقتصادی، اجتماعی و فکری شهر واسط از زمان احداث(سال 81ق700/م) تا نهایت حکومت اموی(سال132ق749/م) مورد بررسی قرار گرفته است. اهمیت این اثر بدین جهت است که منابع مختلف تاریخی، جغرافیایی، ادبی و فقهی در محدوده مطالعه خود قرار داده است.
مشتمل بر یک مقدمه، پنج فصل و ملحقات است. در مقدمه تحلیلی از مصادر کتاب ارائه شده است. به جز فصل اول کتاب که مطالب به صورت سلسله وار ذکر شده، سایر فصول به بخش هایی تقسیم شده است. در ملحقات نیز فهرست ها آمده است. شیوه ارائه مطالب بدین گونه است که اطلاعات مصادر مختلف را به قلم خود و به اختصار ذکر می کند و آدرس ها را در پاورقی ذکر می کند.
خلاصه مطالب فصل های مختلف کتاب به ترتیب عبارت است از:
1- شهر واسط که موقعیت ویژه ای در وسط عراق دارد، از زمان تأسیس به دست حجاج بن یوسف ثقفی و انتخاب آن به عنوان مرکزیت عراق در عصر اموی نقش بارزی در در تاریخ عراق داشته است. درباره تاریخ بناء این شهر در منابع اختلاف وجود دارد؛ اما اکثر منابع به اتمام این بناء بین سال های 83- 86ق؛ یعنی اواخر حکومت عبدالملک بن مروان اشاره کرده اند. نویسنده زمان تألیف آن را سال 81ق و بر جانب غربی دجله می داند که مقابل آن در جانب شرقی آن شهر قدیمی کسکر قرار دارد. اطراف شهر را دیوار و دو خندق احاطه کرده است. یاقوت حموی دلیل نامگذاری آن را به این نام به جهت واقع شدن در وسط بصره و کوفه و اهواز دانسته است. پس از سقوط حکومت اموی و انتقال خلافت عباسی و بناء بغداد به دست منصور عباسی در سال 145ق و انتخاب آن به عنوان پایتخت عباسیان، واسط همچنان از شهرهای مهم عراق باقی ماند. در خلال قرن چهارم هجری که تقسیمات اداری مهمی در عراق صورت گرفت، واسط که خود مشتمل بر شهرها و روستاهای بسیاری بود، به یکی از ولایات مهم تبدیل گردید. در بیشتر اتفاقات سیاسی مهمی که در عراق در طول عصر عباسی متأخر واقع شده، مشارکت فعال داشته است. والیان آن نیز نقش بارزی در این حوادث داشته اند.
ساکنین این شهر متشکل از عرب، فارس، ترک، دیلم، نبط و زط بوده اند. طوایف دینی مختلف؛ مانند: نصاری، یهود و صابئین مندائی نیز در کنار مسلمانان زندگی میکرده اند. به گزارش نویسنده فرقه اخیر در جانب غربی شهر زندگی می کرده اند. صابئین به علوم فلکی و ریاضیات آگاهی داشتند و لذا در ظهور علم ستاره شناسی نقش مهمی داشتند.
مشتمل بر یک مقدمه، پنج فصل و ملحقات است. در مقدمه تحلیلی از مصادر کتاب ارائه شده است. به جز فصل اول کتاب که مطالب به صورت سلسله وار ذکر شده، سایر فصول به بخش هایی تقسیم شده است. در ملحقات نیز فهرست ها آمده است. شیوه ارائه مطالب بدین گونه است که اطلاعات مصادر مختلف را به قلم خود و به اختصار ذکر می کند و آدرس ها را در پاورقی ذکر می کند.
خلاصه مطالب فصل های مختلف کتاب به ترتیب عبارت است از:
1- شهر واسط که موقعیت ویژه ای در وسط عراق دارد، از زمان تأسیس به دست حجاج بن یوسف ثقفی و انتخاب آن به عنوان مرکزیت عراق در عصر اموی نقش بارزی در در تاریخ عراق داشته است. درباره تاریخ بناء این شهر در منابع اختلاف وجود دارد؛ اما اکثر منابع به اتمام این بناء بین سال های 83- 86ق؛ یعنی اواخر حکومت عبدالملک بن مروان اشاره کرده اند. نویسنده زمان تألیف آن را سال 81ق و بر جانب غربی دجله می داند که مقابل آن در جانب شرقی آن شهر قدیمی کسکر قرار دارد. اطراف شهر را دیوار و دو خندق احاطه کرده است. یاقوت حموی دلیل نامگذاری آن را به این نام به جهت واقع شدن در وسط بصره و کوفه و اهواز دانسته است. پس از سقوط حکومت اموی و انتقال خلافت عباسی و بناء بغداد به دست منصور عباسی در سال 145ق و انتخاب آن به عنوان پایتخت عباسیان، واسط همچنان از شهرهای مهم عراق باقی ماند. در خلال قرن چهارم هجری که تقسیمات اداری مهمی در عراق صورت گرفت، واسط که خود مشتمل بر شهرها و روستاهای بسیاری بود، به یکی از ولایات مهم تبدیل گردید. در بیشتر اتفاقات سیاسی مهمی که در عراق در طول عصر عباسی متأخر واقع شده، مشارکت فعال داشته است. والیان آن نیز نقش بارزی در این حوادث داشته اند.
ساکنین این شهر متشکل از عرب، فارس، ترک، دیلم، نبط و زط بوده اند. طوایف دینی مختلف؛ مانند: نصاری، یهود و صابئین مندائی نیز در کنار مسلمانان زندگی میکرده اند. به گزارش نویسنده فرقه اخیر در جانب غربی شهر زندگی می کرده اند. صابئین به علوم فلکی و ریاضیات آگاهی داشتند و لذا در ظهور علم ستاره شناسی نقش مهمی داشتند.