هِپْتالیان، پادشاهی
(یا: هون ها؛ خیداریت؛ هیاطله؛ هون سفید؛ هِفتالیان) از اقوام صحراگرد آسیای میانه که در ۴۲۵م تُخارستان و بَلخ و مَرو را تسخیر کرده و امپراتوری پهناوری در شرق فلات ایران تشکیل دادند. سرزمین های امروزی افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، و خراسان در قلمرو پادشاهی هپتالی بود. در اَوِستا نام هِپتالیان به صورت خی اُ نَ یا خیون ضبط شده است. نام هپتالیان را هون سفید یا خیداریت نیز گزارش کرده اند. سال های ۴۶۰ تا ۵۳۰م اوج قدرت هپتالیان بود. هپتالیان خود را بازماندگان و میراث دار پادشاهی کوشانی می دانستند و برای احیای آن سلسله، که اردشیر بابکان (۲۲۴ـ۲۴۱م) یا شاپور اول (۲۴۱ـ۲۷۲م) برچیده بود، با شاهنشاهی ساسانی به نبرد برخاستند. شاپور دوم ساسانی توانست هپتالیان را شکست دهد. پس از آن بهرام پنجم (۴۲۱ـ۴۳۹م) یا بهرام گور بر اِفتالیو شاه هپتالیان پیروز شد. در ۴۶۵م خوشنواز یا آخ شون وار پادشاه هپتالیان بر پیروز اول ساسانی (۴۲۱ـ۴۳۹م) غلبه یافت و ساسانیان خراسان را از دست دادند. پیروز توانست با پرداخت فدیه آزاد شود. پیروز سد سِکَندَر را در نزدیکی دشت گرگان ساخت تا مانع حملات هون ها شود. دومین جنگ فیروز با هِپتالیان در ۴۸۴م با شکست سنگین سپاهیان ساسانی و کشته شدن پیروز و اسارت دخترش فیروزدخت و پسرش قُباد اول پایان یافت و سیستان هم به قلمرو هپتالیان افزوده شد. بلاش جانشین پیروز با آخ شون وار مصالحه کرد، اما چون به تخت سلطنت ساسانی نظر داشت از آزادی فرزندان پیروز درگذشت و پیروزدخت به عقد آخ شون وار درآمد. در ۴۸۸م قُباد اول با یاری و مساعدت سپاه هِپتالیان بر تخت سلطنت ایران نشست و بلاش گریخت. دیری نگذشت که قباد به دلیل حمایت از فرقۀ مزدکی از سلطنت خلع شد و به زندان افتاد؛ اما موفق شد از زندان بگریزد و به نزد هِپتالیان بازگردد. آخ شون وار این بار قباد را به دامادی خود پذیرفت. همسر قباد، دختر خواهرش پیروزدخت بود. در ۴۹۹م قباد با یاری دوبارۀ هِپتالیان به ایران آمد و جاماسپ را از سریر پادشاهی ساسانی به زیر کشید. خسرو انوشیروان (۵۳۱ـ۵۷۹م) پس از برطرف کردن تهدید روم در غرب، با موکان خان، خاقان ترک متحد شد و در ۵۵۷م به هِپتالیان حمله برد؛ از پی این حمله، امپراتوری هِپتالیان فرو پاشید و قلمرو آن میان ترکان و ایرانیان تقسیم شد. ماوراءالنهر و افغانستان شرقی به ترکان رسید و افغانستان غربی و خراسان سهم ایرانیان شد. شاید گچبری های بندیان درگز صحنه هایی از پیروزی سپاه انوشیروان بر هِپتالیان را نشان می دهد.
(یا: هون ها؛ خیداریت؛ هیاطله؛ هون سفید؛ هِفتالیان) از اقوام صحراگرد آسیای میانه که در ۴۲۵م تُخارستان و بَلخ و مَرو را تسخیر کرده و امپراتوری پهناوری در شرق فلات ایران تشکیل دادند. سرزمین های امروزی افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، و خراسان در قلمرو پادشاهی هپتالی بود. در اَوِستا نام هِپتالیان به صورت خی اُ نَ یا خیون ضبط شده است. نام هپتالیان را هون سفید یا خیداریت نیز گزارش کرده اند. سال های ۴۶۰ تا ۵۳۰م اوج قدرت هپتالیان بود. هپتالیان خود را بازماندگان و میراث دار پادشاهی کوشانی می دانستند و برای احیای آن سلسله، که اردشیر بابکان (۲۲۴ـ۲۴۱م) یا شاپور اول (۲۴۱ـ۲۷۲م) برچیده بود، با شاهنشاهی ساسانی به نبرد برخاستند. شاپور دوم ساسانی توانست هپتالیان را شکست دهد. پس از آن بهرام پنجم (۴۲۱ـ۴۳۹م) یا بهرام گور بر اِفتالیو شاه هپتالیان پیروز شد. در ۴۶۵م خوشنواز یا آخ شون وار پادشاه هپتالیان بر پیروز اول ساسانی (۴۲۱ـ۴۳۹م) غلبه یافت و ساسانیان خراسان را از دست دادند. پیروز توانست با پرداخت فدیه آزاد شود. پیروز سد سِکَندَر را در نزدیکی دشت گرگان ساخت تا مانع حملات هون ها شود. دومین جنگ فیروز با هِپتالیان در ۴۸۴م با شکست سنگین سپاهیان ساسانی و کشته شدن پیروز و اسارت دخترش فیروزدخت و پسرش قُباد اول پایان یافت و سیستان هم به قلمرو هپتالیان افزوده شد. بلاش جانشین پیروز با آخ شون وار مصالحه کرد، اما چون به تخت سلطنت ساسانی نظر داشت از آزادی فرزندان پیروز درگذشت و پیروزدخت به عقد آخ شون وار درآمد. در ۴۸۸م قُباد اول با یاری و مساعدت سپاه هِپتالیان بر تخت سلطنت ایران نشست و بلاش گریخت. دیری نگذشت که قباد به دلیل حمایت از فرقۀ مزدکی از سلطنت خلع شد و به زندان افتاد؛ اما موفق شد از زندان بگریزد و به نزد هِپتالیان بازگردد. آخ شون وار این بار قباد را به دامادی خود پذیرفت. همسر قباد، دختر خواهرش پیروزدخت بود. در ۴۹۹م قباد با یاری دوبارۀ هِپتالیان به ایران آمد و جاماسپ را از سریر پادشاهی ساسانی به زیر کشید. خسرو انوشیروان (۵۳۱ـ۵۷۹م) پس از برطرف کردن تهدید روم در غرب، با موکان خان، خاقان ترک متحد شد و در ۵۵۷م به هِپتالیان حمله برد؛ از پی این حمله، امپراتوری هِپتالیان فرو پاشید و قلمرو آن میان ترکان و ایرانیان تقسیم شد. ماوراءالنهر و افغانستان شرقی به ترکان رسید و افغانستان غربی و خراسان سهم ایرانیان شد. شاید گچبری های بندیان درگز صحنه هایی از پیروزی سپاه انوشیروان بر هِپتالیان را نشان می دهد.
wikijoo: هپتالیان،_پادشاهی