هابِرْماس، یورْگِن (۱۹۲۹)(Habermas, Jurgen)
هابِرْماس، یورْگِن
فیلسوف و نظریه پرداز اجتماعی آلمانی. در دانشـگاه های گوتینگن، زوریخ، بُن و ماربورگ فلسفه، تاریخ، روان شناسی و ادبیات آلمانی خواند. در ۱۹۵۴ رسالۀ دکتری خود را به پایان رساند. پس از تحقیق و تدریس در هایدلبرگ (۱۹۶۱) و فرانکفورت (۱۹۶۴) به مدیریت مؤسسۀ ماکس پلانک در استارنبرگ (۱۹۷۱) منصوب شد. در ۱۹۸۱ به عنوان استاد فلسفه به فرانکفورت بازگشت. هابرماس یکی از نمایندگان برجستۀ نسل دوم مکتب فرانکفورت و از شاخص ترین روشنفکران آلمانی پس از جنگ جهانی دوم است. نخستین گسست او با واقعیت شوم نازیسم، در دوران جوانی به این پرسش منتهی شد که پدیدۀ هیتلر و اندیشۀ ناسیونال سوسیالیسم چگونه می تواند بر زمینۀ فرهنگ و فلسفۀ غنی و عمیق آلمانی و متفکران بزرگ آن روییده باشد؟ در ۱۹۵۴ رسالۀ دکتری خود را با عنوان مطلق و تاریخ: در بررسی تضاد میان مطلق و تاریخ در اندیشۀ شلینگ نوشت و سپس به مطالعۀ آثار مارکس، لوکاچ و نومارکسیست های مکتب فرانکفورت نظیر آدورنو و هورکهایمر روی آورد. از میان آثار مارکس، دست نوشته های اقتصادی و فلسفی ۱۸۴۴ و گروندریسه، که به مسئلۀ شیء شدگی می پرداختند، بیش از همه الهام بخش او بودند. از ۱۹۵۶ تا ۱۹۵۹ به عنوان دستیار آدورنو در انستیتوی تحقیقات اجتماعی به کار پرداخت و دریافت که متفکران نسل اول مکتب فرانکفورت علاقۀ چندانی به مطالعۀ مکتب های فلسفی معاصر ندارند و آن ها را به عنوان علم بورژوایی طرد می کنند. هابرماس برخلاف آن ها و برای بازسازی این مکتب کوشید میان نظریۀ انتقادی مکتب فرانکفورت و جریان های دیگری نظیر هرمنوتیک (تأویل)، پراگماتیسم، کارکردگرایی، فلسفه های تحلیلی و زبانی و سرانجام با اندیشه های هوسرل دربارۀ زیست جهان و بین الاذهان ارتباط ایجاد کند. به نظر هابرماس، عقل یا خرد روشنگری با رشد فن آوری و دیوانسالاری جدید، با علایق بشری قطع رابطه کرده و از همین رو خصلت رهایی بخش خود را ازدست داده و به ابزاری برای سلطه تبدیل شده است. در جوامع سرمایه داری متأخر یا پسامدرن، شناخت به خودآگاهی بشری تبدیل نشده بلکه به علم ابزاری و بی عاطفه فروکاسته شده است. از این رو هابرماس درپی آن است که با نقد مکاتبی نظیر پوزیتیویسم بار دیگر علایق عملی را با «تأملات نظری» آشتی دهد و عقل عمل گرا و محاسباتی را در خدمت منافع انسانی قرار دهد و مفهومِ محدودِ تنزل یافته و ابزاری عقل را با مفهوم جامع عقل جایگزین کند. این همان اندیشه ای است که نظریۀ کنش ارتباطی یا تفاهمی او به عنوان نظریه ای اجتماعی بر آن استوار است. هابرماس در کنش ارتباطی (۱۹۸۱) با بررسی اندیشه های مارکس، دورکم، وبر، لوکاچ و نظریۀ انتقادی مکتب فرانکفورت، به ساده اندیشی نظری آن ها انتقاد می کند و آن ها را در ارائۀ راه حل هایی برای تفاهم و ارتباط عقلانی انسان ها، در جامعه ای که ارتباطات بشری بر اثر فقدان مفاهمه به ارتباطاتی تحریف شده تبدیل شده، ناتوان می بیند. هابرماس با نقد نظر آدورنو که معتقد بود فرهنگ با تبدیل شدن به صنعت فرهنگ سازی در جهان سرمایه داری مانع می شود تا انسان ها امکان جهانی غیر از جهان موجود را تصور کنند و بنابراین هیچ گونه رسالت آزادی بخش برای خود قایل نباشند، بر این عقیده است که بعضی از عناصر جامعۀ مدرن و مهم تر از همه نظام دموکراسی پارلمانی و آزادی بیان باارزشند. هابرماس به طور کلی در بدبینی آدورنو و هورکهایمر نسبت به اندیشۀ عصر روشنگری سهیم نیست. بلکه مدرنیته را پروژه ای ناتمام می داند که انسان ها باید با تقویت کنش ارتباطی، اهداف آن را تکمیل کنند. به عقیدۀ هابرماس، مارکس نتواست مراحل پیشرفته تر سرمایه داری را پیش بینی کند و در کنار نقش عوامل جبری زیربنایی، نقش شناخت و مباحثۀ انتقادی را در شکل گیری خودآگاهی انسان به رسمیت بشناسند. هابرماس در تحول ساختاری حوزۀ عمومی (۱۹۶۲) و به سوی جامعۀ عقلانی (۱۹۶۸ـ ۱۹۶۹) وابستگی ها و اختلافات خود را با نظریۀ انتقادی در بعضی زمینه ها نشان می دهد. به عقیدۀ او دگرگونی های جامعۀ سرمایه داری متأخر (در قیاس با سرمایه داری زمان مارکس که هابرماس آن را هنوز مرحلۀ خارج شدن سرمایه داری از دل فئودالیسم می دانست) چنان پیچیده است که میان دانش، صنعت، فناّوری، تجارت، رسانه ها، دولت، فرهنگ و غیره وابستگی های عمیقی به وجود آمده و شکل بندی ها و سامانه های جدیدی از اقتصاد و سیاست و فرهنگ پدیدار شده است، به گونه ای که دیگر نمی توان مثلاً سیاست را پدیده ای صرفاً روبنایی تصور کرد. اید ئولوژی نیز نه تنها تصویر انفعالی و واژگونۀ مناسبات اقتصادی و اجتماعی نیست بلکه در توجیه نظام دیوان سالارانه و فن سالارانه کنونی دخالتی فعال دارد. از مهم ترین مباحث هابرماس پیدایش و زوال حوزۀ عمومی در کتاب تحول ساختاری حوزۀ عمومی است. حوزۀ عمومی گردآمدن افراد به منظور مشارکت در گفت وگوی باز و مباحثۀ عمومی است. هابرماس عناصر شکل دهندۀ حوزۀ عمومی در غرب را بررسی می کند و افول آن را در جامعۀ بورژوایی، ناشی از «جذب جامعه در درون دولت» می داند. هابرماس در نظریۀ کنش ارتباطی، گفت وگوی عقلانی را که از روابط سلطه آمیز و تحریف های زبانی مبرا و هدفش رسیدن به توافق و تفاهم میان اذهان است، یگانه عملی می داند که شایستۀ حوزۀ عمومی است.
هابِرْماس، یورْگِن
فیلسوف و نظریه پرداز اجتماعی آلمانی. در دانشـگاه های گوتینگن، زوریخ، بُن و ماربورگ فلسفه، تاریخ، روان شناسی و ادبیات آلمانی خواند. در ۱۹۵۴ رسالۀ دکتری خود را به پایان رساند. پس از تحقیق و تدریس در هایدلبرگ (۱۹۶۱) و فرانکفورت (۱۹۶۴) به مدیریت مؤسسۀ ماکس پلانک در استارنبرگ (۱۹۷۱) منصوب شد. در ۱۹۸۱ به عنوان استاد فلسفه به فرانکفورت بازگشت. هابرماس یکی از نمایندگان برجستۀ نسل دوم مکتب فرانکفورت و از شاخص ترین روشنفکران آلمانی پس از جنگ جهانی دوم است. نخستین گسست او با واقعیت شوم نازیسم، در دوران جوانی به این پرسش منتهی شد که پدیدۀ هیتلر و اندیشۀ ناسیونال سوسیالیسم چگونه می تواند بر زمینۀ فرهنگ و فلسفۀ غنی و عمیق آلمانی و متفکران بزرگ آن روییده باشد؟ در ۱۹۵۴ رسالۀ دکتری خود را با عنوان مطلق و تاریخ: در بررسی تضاد میان مطلق و تاریخ در اندیشۀ شلینگ نوشت و سپس به مطالعۀ آثار مارکس، لوکاچ و نومارکسیست های مکتب فرانکفورت نظیر آدورنو و هورکهایمر روی آورد. از میان آثار مارکس، دست نوشته های اقتصادی و فلسفی ۱۸۴۴ و گروندریسه، که به مسئلۀ شیء شدگی می پرداختند، بیش از همه الهام بخش او بودند. از ۱۹۵۶ تا ۱۹۵۹ به عنوان دستیار آدورنو در انستیتوی تحقیقات اجتماعی به کار پرداخت و دریافت که متفکران نسل اول مکتب فرانکفورت علاقۀ چندانی به مطالعۀ مکتب های فلسفی معاصر ندارند و آن ها را به عنوان علم بورژوایی طرد می کنند. هابرماس برخلاف آن ها و برای بازسازی این مکتب کوشید میان نظریۀ انتقادی مکتب فرانکفورت و جریان های دیگری نظیر هرمنوتیک (تأویل)، پراگماتیسم، کارکردگرایی، فلسفه های تحلیلی و زبانی و سرانجام با اندیشه های هوسرل دربارۀ زیست جهان و بین الاذهان ارتباط ایجاد کند. به نظر هابرماس، عقل یا خرد روشنگری با رشد فن آوری و دیوانسالاری جدید، با علایق بشری قطع رابطه کرده و از همین رو خصلت رهایی بخش خود را ازدست داده و به ابزاری برای سلطه تبدیل شده است. در جوامع سرمایه داری متأخر یا پسامدرن، شناخت به خودآگاهی بشری تبدیل نشده بلکه به علم ابزاری و بی عاطفه فروکاسته شده است. از این رو هابرماس درپی آن است که با نقد مکاتبی نظیر پوزیتیویسم بار دیگر علایق عملی را با «تأملات نظری» آشتی دهد و عقل عمل گرا و محاسباتی را در خدمت منافع انسانی قرار دهد و مفهومِ محدودِ تنزل یافته و ابزاری عقل را با مفهوم جامع عقل جایگزین کند. این همان اندیشه ای است که نظریۀ کنش ارتباطی یا تفاهمی او به عنوان نظریه ای اجتماعی بر آن استوار است. هابرماس در کنش ارتباطی (۱۹۸۱) با بررسی اندیشه های مارکس، دورکم، وبر، لوکاچ و نظریۀ انتقادی مکتب فرانکفورت، به ساده اندیشی نظری آن ها انتقاد می کند و آن ها را در ارائۀ راه حل هایی برای تفاهم و ارتباط عقلانی انسان ها، در جامعه ای که ارتباطات بشری بر اثر فقدان مفاهمه به ارتباطاتی تحریف شده تبدیل شده، ناتوان می بیند. هابرماس با نقد نظر آدورنو که معتقد بود فرهنگ با تبدیل شدن به صنعت فرهنگ سازی در جهان سرمایه داری مانع می شود تا انسان ها امکان جهانی غیر از جهان موجود را تصور کنند و بنابراین هیچ گونه رسالت آزادی بخش برای خود قایل نباشند، بر این عقیده است که بعضی از عناصر جامعۀ مدرن و مهم تر از همه نظام دموکراسی پارلمانی و آزادی بیان باارزشند. هابرماس به طور کلی در بدبینی آدورنو و هورکهایمر نسبت به اندیشۀ عصر روشنگری سهیم نیست. بلکه مدرنیته را پروژه ای ناتمام می داند که انسان ها باید با تقویت کنش ارتباطی، اهداف آن را تکمیل کنند. به عقیدۀ هابرماس، مارکس نتواست مراحل پیشرفته تر سرمایه داری را پیش بینی کند و در کنار نقش عوامل جبری زیربنایی، نقش شناخت و مباحثۀ انتقادی را در شکل گیری خودآگاهی انسان به رسمیت بشناسند. هابرماس در تحول ساختاری حوزۀ عمومی (۱۹۶۲) و به سوی جامعۀ عقلانی (۱۹۶۸ـ ۱۹۶۹) وابستگی ها و اختلافات خود را با نظریۀ انتقادی در بعضی زمینه ها نشان می دهد. به عقیدۀ او دگرگونی های جامعۀ سرمایه داری متأخر (در قیاس با سرمایه داری زمان مارکس که هابرماس آن را هنوز مرحلۀ خارج شدن سرمایه داری از دل فئودالیسم می دانست) چنان پیچیده است که میان دانش، صنعت، فناّوری، تجارت، رسانه ها، دولت، فرهنگ و غیره وابستگی های عمیقی به وجود آمده و شکل بندی ها و سامانه های جدیدی از اقتصاد و سیاست و فرهنگ پدیدار شده است، به گونه ای که دیگر نمی توان مثلاً سیاست را پدیده ای صرفاً روبنایی تصور کرد. اید ئولوژی نیز نه تنها تصویر انفعالی و واژگونۀ مناسبات اقتصادی و اجتماعی نیست بلکه در توجیه نظام دیوان سالارانه و فن سالارانه کنونی دخالتی فعال دارد. از مهم ترین مباحث هابرماس پیدایش و زوال حوزۀ عمومی در کتاب تحول ساختاری حوزۀ عمومی است. حوزۀ عمومی گردآمدن افراد به منظور مشارکت در گفت وگوی باز و مباحثۀ عمومی است. هابرماس عناصر شکل دهندۀ حوزۀ عمومی در غرب را بررسی می کند و افول آن را در جامعۀ بورژوایی، ناشی از «جذب جامعه در درون دولت» می داند. هابرماس در نظریۀ کنش ارتباطی، گفت وگوی عقلانی را که از روابط سلطه آمیز و تحریف های زبانی مبرا و هدفش رسیدن به توافق و تفاهم میان اذهان است، یگانه عملی می داند که شایستۀ حوزۀ عمومی است.
wikijoo: هابرماس،_یورگن_(۱۹۲۹)