نگرشِ سیاسیِ حافظ موضوع تحقیقات فراوانی بوده است.
احسان یارشاطر بر این باور است که حافظ برای تحقیر و شرمساریِ ریاکاران خودپرهیزگار، گروه های اجتماعیِ پست و متروکِ جامعه را در دست می گیرد و آنها را به عنوان معیارِ تقوا، حتی تا جایگاهِ پیران یا رهبرانِ مقدسِ صوفی بالا می بَرد. این افراد، رند، قلندر، پیرِ می فروش و پیرِ مُغان — که هردو در فرهنگِ واژگانِ طنزآمیزِ حافظ به معنای صاحبِ میخانه هستند — و نیز مُغْبَچهٔ باده فروش، که گاهی موضوع نظربازیِ شاعر را نشان می دهد. این رویکرد شامل مکان های شرم آورِ مقدس شده نیز است به عنوان مثال میکده یا میخانه، دیر مغان و خرابات، حاشیهٔ شهرهایی هستند که رندان، قلندران، گدایان و دیگر بی خانمان ها برای ارتکابِ اعمالِ خلافِ شرع به آنجا رفت وآمد می کنند. او تمامِ فضیلت های موجود در زهدفروشان را به آنها نسبت می دهد. شایستگیِ اصلیِ فاسقانِ فرشته شده اش، خلوص است، صفتی که به ویژه اشخاصِ مورد حملهٔ حافظ فاقد آن هستند. حافظ در محکومیتِ گستردهٔ زهدفروشان، هیچ استثنائی ندارد. محکومیتِ او مطلق است. زاهد، شیخ یا محتسبِ خوب یا استثنایی دیده نمی شود. آنها در یک مجموعهٔ عمومی به صورتِ دورو و فاسد به تصویر کشیده شده اند. او اما از پارسا یا پارسایی، درویش و درویشی، مردان خدا و به ویژه طریقت به معنای مثبت صحبت می کند، اما هرگز برای زاهد چنین نیست.
... [مشاهده متن کامل]
به باورِ یارشاطر، حافظ در واکنش به شرایطِ روزگارش، به دنبالِ راه حلی است تا ریاکاریِ تمامِ کسانی را که خود را سرپرست، قاضی، و نمونه هایی از درستکاریِ اخلاقی قرار داده اند، آشکار کند. در نظرِ حافظ، اینان به عنوان رهبرانِ اخلاقی و معنوی عمل می کنند درحالی که مخفیانه گناهانی را انجام می دهند که دیگران را به عدم ارتکابِ آنها ترغیب می کنند. تا زمانی که شدتِ خصومتِ عمیق و پرشورِ حافظ نسبت به ریاکاری و بی دینیِ این شخصیت ها مورد توجه قرار نگیرد، درکِ شعرِ او با شکست روبه رو می شود. کسانی که وی اصرار بر تقبیح شان دارد شامل زاهد، واعظ، شیخ، مفتی، قاضی، فقیه، حافظ، محتسب، و امام جماعت است. سرزنش های او در برابرِ صوفیان یا عرفای اسلامی که آنان را متقلب و فریبکار توصیف می کند، و صاحبانِ خرقه هایِ تنگدستی که با شرابِ حرامِ در خفا نوشیده، لکه دار شده اند، کمتر نیست. وی در یک بیت، صوفیان را دَجّال کیش و مُلحِدشکل توصیف می کند. صوفیان در ابتدا نمایانگرِ واکنشی پرهیزگارانه و مردمی در برابرِ محدودیتِ قانونِ متعصّبانه و تمایل آن به جنبه های رسمیِ دین بودند، اما با گذشت زمان بسیاری از آنها در جستجوی فریبکارانهٔ قدرت و لذّات دنیویْ فاسد شدند. در دست کم ۱۷۰ غزل، او به طور مستقیم یا غیرمستقیم گروه های بددین و خدانشناس را به طنز و استهزاء می گیرد. عجیب ترین ابیاتِ حافظ مواردی است که وی به چهره های دروغینِ اقتدار در مذهبِ حکومتی حمله می کند. بااین حال، کنایه زدنش به شخصیت های بسیاری، به ندرت تلخ به نظر می رسد. هجو او گرچه تیز است، اما اغلب با استفاده از طنز، ریشخندگون و طعنه آمیز بیان می کند. وی با قراردادنِ خویش در زمرهٔ گناهکاران و ریاورزان — به ویژه با توجه به تخلصِ «حافظ» و معنای مذهبی آن — به هجوی خودشکنانه دست می یابد که جنبهٔ طنزآمیزِ بیشتری به طنز او می بخشد. یکی از مهم ترین دلایلِ محبوبیتِ حافظ، دقیقاً طنز بُرّانش در برابر مدعیانِ تقوا در حکومت و تشکیلاتِ مذهبی است که مردم از آن ها نفرت دارند اما نمی توانند آن ها را محکوم کنند.
احسان یارشاطر بر این باور است که حافظ برای تحقیر و شرمساریِ ریاکاران خودپرهیزگار، گروه های اجتماعیِ پست و متروکِ جامعه را در دست می گیرد و آنها را به عنوان معیارِ تقوا، حتی تا جایگاهِ پیران یا رهبرانِ مقدسِ صوفی بالا می بَرد. این افراد، رند، قلندر، پیرِ می فروش و پیرِ مُغان — که هردو در فرهنگِ واژگانِ طنزآمیزِ حافظ به معنای صاحبِ میخانه هستند — و نیز مُغْبَچهٔ باده فروش، که گاهی موضوع نظربازیِ شاعر را نشان می دهد. این رویکرد شامل مکان های شرم آورِ مقدس شده نیز است به عنوان مثال میکده یا میخانه، دیر مغان و خرابات، حاشیهٔ شهرهایی هستند که رندان، قلندران، گدایان و دیگر بی خانمان ها برای ارتکابِ اعمالِ خلافِ شرع به آنجا رفت وآمد می کنند. او تمامِ فضیلت های موجود در زهدفروشان را به آنها نسبت می دهد. شایستگیِ اصلیِ فاسقانِ فرشته شده اش، خلوص است، صفتی که به ویژه اشخاصِ مورد حملهٔ حافظ فاقد آن هستند. حافظ در محکومیتِ گستردهٔ زهدفروشان، هیچ استثنائی ندارد. محکومیتِ او مطلق است. زاهد، شیخ یا محتسبِ خوب یا استثنایی دیده نمی شود. آنها در یک مجموعهٔ عمومی به صورتِ دورو و فاسد به تصویر کشیده شده اند. او اما از پارسا یا پارسایی، درویش و درویشی، مردان خدا و به ویژه طریقت به معنای مثبت صحبت می کند، اما هرگز برای زاهد چنین نیست.
... [مشاهده متن کامل]
به باورِ یارشاطر، حافظ در واکنش به شرایطِ روزگارش، به دنبالِ راه حلی است تا ریاکاریِ تمامِ کسانی را که خود را سرپرست، قاضی، و نمونه هایی از درستکاریِ اخلاقی قرار داده اند، آشکار کند. در نظرِ حافظ، اینان به عنوان رهبرانِ اخلاقی و معنوی عمل می کنند درحالی که مخفیانه گناهانی را انجام می دهند که دیگران را به عدم ارتکابِ آنها ترغیب می کنند. تا زمانی که شدتِ خصومتِ عمیق و پرشورِ حافظ نسبت به ریاکاری و بی دینیِ این شخصیت ها مورد توجه قرار نگیرد، درکِ شعرِ او با شکست روبه رو می شود. کسانی که وی اصرار بر تقبیح شان دارد شامل زاهد، واعظ، شیخ، مفتی، قاضی، فقیه، حافظ، محتسب، و امام جماعت است. سرزنش های او در برابرِ صوفیان یا عرفای اسلامی که آنان را متقلب و فریبکار توصیف می کند، و صاحبانِ خرقه هایِ تنگدستی که با شرابِ حرامِ در خفا نوشیده، لکه دار شده اند، کمتر نیست. وی در یک بیت، صوفیان را دَجّال کیش و مُلحِدشکل توصیف می کند. صوفیان در ابتدا نمایانگرِ واکنشی پرهیزگارانه و مردمی در برابرِ محدودیتِ قانونِ متعصّبانه و تمایل آن به جنبه های رسمیِ دین بودند، اما با گذشت زمان بسیاری از آنها در جستجوی فریبکارانهٔ قدرت و لذّات دنیویْ فاسد شدند. در دست کم ۱۷۰ غزل، او به طور مستقیم یا غیرمستقیم گروه های بددین و خدانشناس را به طنز و استهزاء می گیرد. عجیب ترین ابیاتِ حافظ مواردی است که وی به چهره های دروغینِ اقتدار در مذهبِ حکومتی حمله می کند. بااین حال، کنایه زدنش به شخصیت های بسیاری، به ندرت تلخ به نظر می رسد. هجو او گرچه تیز است، اما اغلب با استفاده از طنز، ریشخندگون و طعنه آمیز بیان می کند. وی با قراردادنِ خویش در زمرهٔ گناهکاران و ریاورزان — به ویژه با توجه به تخلصِ «حافظ» و معنای مذهبی آن — به هجوی خودشکنانه دست می یابد که جنبهٔ طنزآمیزِ بیشتری به طنز او می بخشد. یکی از مهم ترین دلایلِ محبوبیتِ حافظ، دقیقاً طنز بُرّانش در برابر مدعیانِ تقوا در حکومت و تشکیلاتِ مذهبی است که مردم از آن ها نفرت دارند اما نمی توانند آن ها را محکوم کنند.
