نهضت جدیدیه

[ویکی فقه] جدیدها، نهضت (جدیدیه)، جنبش اصلاح طلبی فرهنگی ـ آموزشی و سیاسی در مناطق مسلمان نشین روسیة تزاری، شامل تاتارستان، آسیای مرکزی و قفقاز است.
تا اواخر قرن نوزدهم، مکتبها ، یعنی مدارس ابتدایی، در جهان اسلام و از آن جمله در مناطق مسلمان نشین روسیه عهده دار مرحلة نخست امر تعلیم و تربیت بودند و در آن ها خواندن و نوشتن، روخوانی قرآن، از برخوانی برخی سوره ها و مقدمات علوم دینی تدریس می شد. در برابر شیوة سنّتی آموزش، که «اصول قدیم» نامیده می شود،
شعار ضرورت تغییر نظام آموزشی و فرهنگی
روشنفکران نوجو و غربگرای مسلمان روسیه، که شیوة مذکور را پاسخگوی نیازهای جوامع رو به تحول خود نمی دانستند، از شیوة دیگری به نام «اصول جدید»، که برگرفته از نظام آموزش و پرورش غربی بود، هواداری می کردند. هواداران شیوة اخیر را «جدیدچی»، «جدیدیست»، «جدید» و این شیوه را «جدیدچی لیک»، «جدیدیسم» یا «جدیدیه» می نامند . جز اینها، هواداران جدیدیه در جاهای مختلف به نامهای دیگری نیز خوانده می شدند، چنانکه در آسیای مرکزی آنان خود را «ترقی خواهان»، «ترقی پروران» و «اصلاحاتچیان» و دیگران آنان را «یاشلار» (جوانان)، «ضیالیلار» (منوّران) و «اصول جدیدچی» می نامیدند. پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه هم، به مناسبت فعالیتهای سیاسی، «جوان بخارائیان» (بخاراییان جوان) و «حریت طلبان» و «انقلابچیان» نامیده می شدند. اما جنبش، ریشه در ادوار پیش از پیدا شدن این نامها داشت و اصلاحات آموزشی، مرحلة آغاز جنبشی بود که بعدها دارای ابعاد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شایان توجهی شد .
نفوذ نهضت جدیدیه به شرق روسیه
زمینه ها و اقدامات. استیلای دولت روسیه بر سرزمینهای مسلمان نشین با تصرف خان نشین قازان، از بقایای دولت اردوی زرین در اواسط سدة دهم/ شانزدهم آغاز شد و از آن پس در جهت مسیر رود ولگا به سوی خزر و اورال توسعه یافت. در اواخر قرن هجدهم، کریمه و در پی آن بخش اعظم قفقاز در نیمة اول قرن نوزدهم و آسیای مرکزی ــ مشتمل بر اراضی جمهوریهای امروزی ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان ــ از نیمة دوم قرن نوزدهم، به تدریج به تصرف دولت مذکور در آمدند. همچنان که استیلای روسیه بر سرزمینهای مذکور از غرب به سوی شرق گسترش یافت، زمینة پیدایش جدیدها نیز نخست در غرب فراهم آمد و سپس به شرق راه یافت. تاتارهای حوضة ولگا، که شهر قازان مرکزشان بود، از نظر اقتصادی و فرهنگی پیشرفته تر از مسلمانان مناطق دیگر روسیه بودند و همین، زمینه ساز پیشاهنگی ایشان در جریان تجددخواهی بود. اصلاحات دورة سلطنت کاترین دوم (۱۱۷۵ـ۱۲۱۱/ ۱۷۶۲ـ ۱۷۹۶) و کاسته شدن نسبی فشار استیلاگرانة روسیه، به رشد سرمایه داری در منطقة ولگا ـ اورال کمک کرد و باتوسعة تجارت و صنعت در آن سرزمین، ضمن تقویت بورژوازی، طبقه ای متوسط نیز پدید آمد که جناحهای روشنفکر آن معماران تحولات نوین بودند. سرمایه داران تاتار، چون برادران حسینوف و آقچورا (آقچورین)، ضمن وفادار ماندن به حکومت روسیه، نهادهای فرهنگی نوین ملی و در رأس آن ها مدارس جدید را تأمین مالی می کردند. تاتارهای کریمه که از زمان تسلط روسیه در ۱۱۹۷/۱۷۸۳ بر آنجا، تحت انواع فشارهای استیلاگرانه قرار داشتند، در طی حدود یک سده بیش از یک میلیون نفر از آنان وادار به مهاجرت به عثمانی شده بودند و بسیاری از مساجد و مدارسشان تخریب شده بود و جریان روسی و مسیحی کردن در آن جا هم اعمال می شد. فشارهای موردبحث خواه ناخواه واکنشهایی را نیز در جامعة تاتارهای کریمه در پی داشت.
نهضت جدیدیه در غازان
...