نهج الادب

نهج الادب، کتابی است در دستور زبان فارسی که در سال ۱۹۱۹ میلادی به قلم حکیم نجم الغنی خان رامپوری در هند نوشته شده است. این کتاب به سبب جامعیت و نگاه موشکافانهٔ مؤلف، مرجعی ارزشمند در مطالعات دستوری به شمار می رود و در ایران از منابع مهم دستورنویسان بوده است.
این کتاب در اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ به تصحیح دکتر زهره مشاوری توسط انتشارات سخن و با همکاری مرکز نسخه پژوهی و تصحیح متن دانشگاه اصفهان در دو مجلد ( ۱۲۲۲ صفحه ) منتشر شده است. [ ۱]
مصحح در مقدمه بر پایهٔ برخی منابع اردو، شرح احوال و آثار نجم الغنی را ذکر کرده و سپس به ویژگی های کتاب و روش خود در تصحیح پرداخته است. مجلد اول کتاب شامل مقدمهٔ مؤلف و تعلیم اول در علم صرف است که به تعلیقات ختم می شود، و مجلد دوم شامل تعلیم دوم در علم نحو و تعلیقات و نمایه هاست. تعلیم اول، خود به پنج باب تقسیم می شود که ترتیب آنها چنین است: در بیان فعل، در بیان اسم، در بیان حرف، در بیان حرکات و سکنات حروف، در آداب املا و رسم خط پارسی. تعلیم دوم نیز مشتمل بر سه جمله است: در بیان کلمه، در بیان کلام، در بیان ملحقات به مفعول و توابع و مقدرات و محذوفات. پس از این دو تعلیم، بخشی به نام «خاتمةالکتاب» دارد که در آن به موضوعاتی چون اقسام زبان فارسی، کیفیت زبان فارسی و بیان محاورات ایران و توران، حقیقت لغت و ذکر کتب لغت این زبان، ثبوت لغت به قیاس و قرینهٔ بیان وضع کلمات، تصرف تفریس در زبان عربی، تصرف تفریس در الفاظ هندی و تهنید پرداخته شده است.
شش نمایه برای این کتاب تهیه شده که عبارتند از:
• نام کسان
• نام کتاب ها
• اشعار
• لغات و ترکیبات اردو
• عبارات اردو
• لغات و ترکیبات دشوار[ ۲]
متن این کتاب با مقدمه زیر آغاز می شود:
مصدر افعال، اسم فاعلی است که به اشتقاق علوم عجیبه و فنون غریبه، غازه تازه بر روی شواهد شیرین حرکات الفاظ مالیده و ظروف صفات کامله، ذات واحدی است که اسمای معربات امکان را منصوب زمان و مرفوع مکان گردانیده. فاعلی که صدور افعالش از اغراض، بری است و از حکم و مصالح، ممتلی. هر غایب و حاضر برای نفی انباز و عدیلش گواه است و نیستی ممکنات بر هستی اش دلیل بی اشتباه. هر نیستی بدو هست است و هر بلندی از او پست. هیچ کلمه و کلام از احصای ثنای آن عامل معنوی ابتدای «کن فکان» بر نیاید و کلامی، مرکّب و جمله، از عهده شکر آن مبدع حرکات و سکنات به در نیاید.