[ویکی نور] ابوعلی حسن بن علی، معروف به نظام الملک، در سال 409ق، در یکی از روستاهای طوس از توابع مشهد به دنیا آمد. وی که فرزند یکی از زمین داران و مأموران دریافت خراج دولتی به نام ابوالحسن علی بود، پس از اتمام تحصیلاتش به قصد یافتن شغل و مقام، نخست به دربار غزنویان و سپس به دربار سلاجقه رفت. اولین پست دولتی وی، کتابت برای فرزند حاکم سلجوقی چغری بیگ؛ یعنی آلب ارسلان بود. هنگامی که آلب ارسلان به پادشاهی رسید، به ابوعلی حسن لقب «نظام الملک» داد و او را به مقام وزارت برگزید. وزارت او پس از مرگ آلب ارسلان و در زمان پادشاهی فرزند ملک شاه ادامه یافت، اما سرانجام در سال 485ق، در نهاوند توسط یکی از فداییان فرقه اسماعیلیه کشته شد.
مهم ترین اثر خواجه، «سیاست نامه» یا «سیر الملوک» است که در آن به شیوه رایج سیاست نامه نویسی دیوانی، به بیان دیدگاه های سیاسی خود پرداخته است.
خواجه نظام الملک عقیده داشت خداوند در هر عصر و زمانی، یکی را از میان مردم برمی گزیند یا بنده ای را یاری می دهد تا دولتی پدید آورد و به او دانشی عطا می کند تا بتواند بر مردم فرمان براند و به تأمین مصالح کشورش بپردازد، آرامش و امنیت را برقرار سازد و فساد و آشوب را از میان بردارد. وی برای انجام این کار بزرگ، به قدرتی نامحدود نیازمند است، همان گونه که قدرت خداوند نیز نامحدود است؛ بنابراین، حاکم را خدا برمی گزیند و مشروعیتش را از خداوند می گیرد و صرفاً در مقابل او پاسخگوی اعمال خویش است.
مهم ترین وجه تمایز خواجه نظام الملک از دیگر اندیشمندان معاصرش، همچون ماوردی و غزالی ، آن است که خواجه در جنگ بین سلطنت و خلافت، کاملاً طرف دار سلطنت است، زیرا برخلاف آن دو که نگران کاهش قداست و مشروعیت خلافت بودند، او دل مشغولی افول و زوال امپراتوری سلجوقیان را داشت؛ بنابراین، وی برای حفظ کشور و ممانعت از هرج و مرج سیاسی، تقویت و افزایش اقتدار سلاطین سلجوقی را ضروری می دید؛ ازاین رو، به طرح نظریه الهی حکومت پرداخت و سلطنت را هدیه الهی و نه موهبت ناشی از خلیفه دانست؛ به بیان دیگر، او اعتقاد داشت مشروعیت سلطنت از خداوند است و نه از ناحیه خلیفه؛ بنابراین، از دیدگاه خواجه، پادشاه، برگزیده و نماینده خداست؛ ازاین رو، او فقط در مقابل خدا پاسخگو است. با این وصف، خواجه نه تنها مخالف سلطنت مطلق العنان بود، بلکه از پادشاه می خواست که مطیع قوانین آسمانی باشد. همچنین از مردم می خواست تحت هر شرایطی، از پادشاه اطاعت کنند.
مهم ترین اثر خواجه، «سیاست نامه» یا «سیر الملوک» است که در آن به شیوه رایج سیاست نامه نویسی دیوانی، به بیان دیدگاه های سیاسی خود پرداخته است.
خواجه نظام الملک عقیده داشت خداوند در هر عصر و زمانی، یکی را از میان مردم برمی گزیند یا بنده ای را یاری می دهد تا دولتی پدید آورد و به او دانشی عطا می کند تا بتواند بر مردم فرمان براند و به تأمین مصالح کشورش بپردازد، آرامش و امنیت را برقرار سازد و فساد و آشوب را از میان بردارد. وی برای انجام این کار بزرگ، به قدرتی نامحدود نیازمند است، همان گونه که قدرت خداوند نیز نامحدود است؛ بنابراین، حاکم را خدا برمی گزیند و مشروعیتش را از خداوند می گیرد و صرفاً در مقابل او پاسخگوی اعمال خویش است.
مهم ترین وجه تمایز خواجه نظام الملک از دیگر اندیشمندان معاصرش، همچون ماوردی و غزالی ، آن است که خواجه در جنگ بین سلطنت و خلافت، کاملاً طرف دار سلطنت است، زیرا برخلاف آن دو که نگران کاهش قداست و مشروعیت خلافت بودند، او دل مشغولی افول و زوال امپراتوری سلجوقیان را داشت؛ بنابراین، وی برای حفظ کشور و ممانعت از هرج و مرج سیاسی، تقویت و افزایش اقتدار سلاطین سلجوقی را ضروری می دید؛ ازاین رو، به طرح نظریه الهی حکومت پرداخت و سلطنت را هدیه الهی و نه موهبت ناشی از خلیفه دانست؛ به بیان دیگر، او اعتقاد داشت مشروعیت سلطنت از خداوند است و نه از ناحیه خلیفه؛ بنابراین، از دیدگاه خواجه، پادشاه، برگزیده و نماینده خداست؛ ازاین رو، او فقط در مقابل خدا پاسخگو است. با این وصف، خواجه نه تنها مخالف سلطنت مطلق العنان بود، بلکه از پادشاه می خواست که مطیع قوانین آسمانی باشد. همچنین از مردم می خواست تحت هر شرایطی، از پادشاه اطاعت کنند.
wikinoor: نظام الملک،_حسن_بن_علی