نت نویسی

نُت نویسی یا نَوانِشاننویسی ( نُت=نَوانِشان ) [ ۱] به هرگونه روشی برای ثبت نوشتاری آثار موسیقایی گفته می شود.
گونه ها و روش های نت نویسی متفاوتی در طول تاریخ توسط فرهنگ ها و مردمان گوناگون به کارمی رفته اند به گونه ای امروزه نیز از روش های مختلفی برای نوشتن نت ها استفاده می شود.
اگرچه فرهنگ های مختلف از روش هایی برای نگهداری ملودی ها و ریتم های موسیقی خود استفاده کرده اند اما این روش ها آن چنان پیچیده نبوده که امروزه بتوان به درستی موسیقی آنها را درک کرد. با این حال پایه های نت نویسی نوین غربی، ابتدا در اروپای قرون میانه زده شد که کلیسای کاتولیک برای حفظ یکپارچگی سرودهای مذهبی خود آن را بنیان گذاشت. سپس این نت نویسی در دوره های رنسانس و باروک و بعدها در دوره های موسیقی کلاسیک و رمانتیک گسترش یافته و کامل تر شد.
در موسیقی امروز برای نت نویسی روش و اصول ویژه ای تعریف شده که برای آشنایی با آن اصول، آموختن مبانی زیر گام نخست است ( برابرها برگرفته از فرهنگستان زبان فارسی هستند ) :
• خطوط حامل ( خطوط بُردار ) کلان: خط های حامل ( خط های بُردار ) کلان، نگاره ای است برای نوشتن و خواندن خط موسیقی و دقیق تر از آن برای تعیین زیر و بمی نت های موسیقی که متشکل از چند خط ( در خط امروزی پنج خط ) همراستا با فاصله های برابر. هر یک از خط ها و هر فاصله بین دو خط جایگاه یک نت معینی است و نام نت ها از روی نشانه ای به نام کلید معین می شود که در ابتدای سمت چپ بردار قرار می گیرد.
نت ها هر چه در محل پایین تری از بردار قرار بگیرند، صوتشان بم تر است.
• خط میزان ( barline ) : خط میزان، خطی که عمود برخطوط بردار، همه پهنای بردار را قطع می کند و میزان ها را از یکدیگر جدا می کند.
• کلید ( clef ) : نشانه هایی که در آغاز خط های بردار جای می گیرند تا نام و سطح زیر و بمی نت ها را مشخص کند؛ که در پیانو دو کلید به نام های کلید فا و کلید سل وجود دارد که کلید سل زیر بودن و کلید فا بم بودن صدا را نشان می دهد.
• مایه نما ( key signature ) : مجموعه نشانه هایی که پس از کلید می آیند و مایه ( تن موسیقی ) را مشخص می کنند.
• میزان نما ( time signature ) : شماره هایی که پس از کلید و مایه نما نوشته می شوند و مشخص کننده تعداد ضرب در هر میزان و ارزش زمانی نسبی نت ها هستند.
• خطوط افزوده ( ledger lines ) : خطهای کوتاه در بالا یا پایین بردار تا نت های خیلی زیر یا خیلی بم روی آن ها نوشته شود.

نُت نویسی (notation)
نُت نویسی
نظامی از علامت ها و نمادها برای نوشتن موسیقی، چه برای اجرا و چه برای روخوانی، یا برای ثبت و ضبط دایمی. نظام های قدیمی نت نویسی موسیقی را چینی ها در قرن ۳ پ م، و بعد سومریان باستان، و بعدها یونانیان و رومیان باستان برای نمایش های موسیقایی خود پدید آوردند. یونانیان نخستین کسانی بودند که نت های گام را با حروف الفبا نام گذاری کردند. شکلی از نت نویسی با استفاده از علامت هایی به نام نئوم در اروپای قرون وسطا همچون وسیله ای برای ثبت و ضبط پلن شان پدیدآمد. این علامت های گرافیکی بالارفتن و پایین آمدن نت های یک ملودی را نشان می دادند، اما زیرایی (زیروبم) یا ریتم دقیق را مشخص نمی کردند. نخستین بار در قرن ۱۱م، راهبی ایتالیایی به نام گوئیدو د آرتسو (ح ۹۹۱ـ پس از ۱۰۳۳م)، نظام استفاده از نت ها بر روی خط حامل یا یک دسته خط افقی را اختراع کرد. نت نویسی امروزین موسیقی با استفاده از حاملی پنج خطی انجام می گیرد، که در ابتدای آن کلیدی برای نشان دادن زیرایی (زیروبم) دقیق نت های روی آن قرار دارد. محل یک نت روی حامل نشان دهندۀ زیرایی آن است ، و شکل نت و «دُم «آن مقدار کشش زمانیِ آن را تعیین می کند. برای نشان دادن سرعت ، شدت و ضعف صدا، و چگونگی اجرای قطعه از کلمات و علامت های دیگری استفاده می کنند، مثل لِگاتو (به نرمی و پیوسته ) یا استاکّاتو (جداجدا و کوتاه ).
لزوم نت نویسی موسیقی. بخش اعظم موسیقی متعلق به نوعی سنت شفاهی /شنیداری است ، و هرگز به صورت نوشته درنیامده است . این موسیقی به کمک تکرار و ذخیره در حافظه از یک اجراکننده به دیگری انتقال می یابد و در نتیجه ، مثل بازی «پچ پچ چینی»، طی دوران های مختلف تغییر ماهیت می دهد. نیاز به نظامی اطمینان بخش تر از تعلیم اجراکنندگان و ثبت موسیقی برای آیندگان، از همان اوایل تاریخ موسیقی احساس می شد. بدبختانه کمبود موارد ثبت شده ، کار به دست آوردن اطلاعات گسترده از موسیقی فرهنگ های باستانی را برای ما دشوار می سازد، و آنچه می دانیم معمولاً بیشتر برآمده از منابع شفاهی است تا منابع موسیقایی ، و یا از آزمودن سازهایی به دست آمده است که نواخته می شده اند .
نظام های اولیه. احتمال دارد که نت نویسی موسیقی همگام با زبان نوشتاری رشد کرده باشد، و سومریان و مصریان باستان برای همراهیِ نظام علامت های دستی ای که برای نشان دادن زیرایی (زیروبم) و شکل ملودی به کمک نوعی «رهبری » به کار می بردند، نمادها و نشانه هایی ابداع کرده باشند؛ تردیدی نیست که چینی ها از همان قرن ۳ پ م نظامی کاملاً پیچیده و مفصل برای نت نویسی داشتند. این نظام های اولیه یا از نمادهایی برای نشان دادن هجاهای آوازیِ جداگانه، شکلی از نت خوانی (سولمیزاسیون )، تشکیل می شدند و یا از علامت ها و راهنمایی هایی برای نواختن سازهایی به خصوص، یعنی نوعی تابلاتور. استفاده از حروف الفبا برای نام گذاری نت های گام، به یونان باستان و شاید پیش از آن برمی گردد، و تا ۵۰۰ پ م که حرف ـ نام هایی به گام دیاتونیک تعلق گرفتند، کاملاً تثبیت شده و جاافتاده بودند. در آن زمان می شد تغییرات زیرایی (زیروبم) به اندازۀ نیم پرده یا حتّی ربع پرده را با چرخاندن نشانۀ هر یک از حروف بیان کرد. ظاهراً این نظام بیشتر به سبب مطالعۀ علم آکوستیک پدیدآمد تا کمکی برای اجرای موسیقی یا ثبت و ضبط دایمی یک قطعۀ موسیقی به خصوص .
نت نویسی نئومی . نظام نت نویسی ای که مخصوص ثبت قطعه های موسیقی با اعتباری نسبی باشد تا قرن ۷م شکل نگرفت. از آن جا که کلیسای قرون وسطا فراگیری نوشتن را به انحصار خود درآورده بود ، عجیب نیست که نت نویسی امروزین موسیقی از همان کلیسا سرچشمه گرفت . سرودهای پلن شان تا آن زمان سنتی شفاهی /شنیداری بودند، اما این برای ذهنیت قرون وسطایی وضعیت رضایت بخشی نبود؛ برای نوشتن ملودی های پلن شان جهت اجرا و ماندگاری برای آیندگان باید وسیله ای پیدا می شد. چون این سنت یک سنت کاملاً آوازی بود، نخستین نمادها و نشانه های آن نیز از زبان نوشتاری برگرفته شدند، و برای نشان دادن فراز و فرود ملودی ، شکلی مشابه آکسان های نوک تیز و مقعر به خود گرفتند. این علامت ها، که به نئوم ها معروف بودند، به صورت نظامی پیچیده درآمدند که در آن هر نئوم منفردی می توانست نشان دهندۀ یک تا چهار نت در قالب یک ترتیب متوالی خاص باشد. نظام نئومی نشانۀ گرافیکی کامل و دقیقی از شکل یک ملودی به دست می داد، اما افزودن خطی افقی با تثبیت یک زیرایی (زیروبم) مطلق همچون نقطۀ مرجع، اشکال عمدۀ آن را برطرف کرد.
خط حامل. گوئیدو د آرِتسو نظام نت نویسی پلن شان را در نیمۀ اول قرن ۱۱م تکامل بخشید. ضمن ابداع روایت خاص خود از نت خوانی ، با استفاده از هجاهای اوت ، رِ، می ، فا و غیره در پیوند با یک دسته اطلاعات حفظیِ مربوط به بندهای انگشتان («دست گوئیدویی »)، استفاده از یک حامل چهارخطی را پیشنهاد کرد، که هم می توانست مرجع زیرایی (زیروبم) باشد، و هم زیرایی نسبی نت ها را نیز به شکلی گرافیکی با عمود قراردادن نت ها روی خط ها و بین خط های افقی این حامل نشان می داد؛ آرِتسو کلید را نیز ابداع کرد که دقت و صحت این نظام را بهبود بخشید. بااین حال نوآوری های گوئیدو همگی در ارتباط با نت نویسیِ زیرایی ها بودند، و تا قرن ۱۳م هیچ اصلاحیۀ نظام مندی دربارۀ نت نویسی ریتمی به دست نیامد. نخستین کسی که به این مهم دست یافت فرانکو اهل کلن بود، که نظام موجود را اندازه گذاری و نسبت بندی کرد، و روابطی بین مقدارهای گوناگون کشش نت ها برقرار کرد. تا میانۀ قرن ۱۵ نظامی مشابه نت نویسی ریتمیِ امروز از دل این نظام بیرون آمد، که بااین حال بیشتر برمبنای تقسیم بندی های سه تایی بود تا دوتایی .
نظام امروزین. تا حدود سال ۱۷۰۰ نظام نت نویسی امروزین، با استفاده از یک حامل پنج خطی و نه چهارخطی به کاررفته در پلن شان ، به صورتی تثبیت شده درآمد. این نظام تقریباً به طورکامل جانشین نت خوانی و تابلاتور شد، هرچند شکل هایی از نت خوانی ، مثل نظام تونیک سل ـ فا، به خصوص در موسیقی آوازی و برای کمک به امر تعلیم هنوز هم به کار می روند، و تابلاتور را لوت نوازان و گیتارنوازان همچنان به کار می برند . نت نویسی قراردادی امروزین با وجود اشکال هایی که به خصوص در نت نویسی زیرایی های غیردیاتونیک و ریتم های پیچیده دارد، در خارج از قلمرو موسیقی هنری غربی نیز استفاده می شود: موسیقی سنت های قبلاً شفاهی /شنیداری اکنون آوانویسی می شوند، و حتّی سنت های کلاسیک مثل موسیقی ایرانی و چینی امروزه از نت نویسی غربی استفاده می کنند.
نوآوری ها. تاریخ نت نویسی موسیقی، تاریخ تحولات مداوم است ، و قرن ۲۰ نیز از این قاعده برکنار نیست . همچنان که آهنگ سازان ابزارهای بیانی جدیدی یافته اند، ابزارهای تازه ای نیز برای ثبت نوشتاریِ بیان خود پدید آورده اند. شیوه های نشان دادن کسرپرده ها، فاصله های کوچک تر از نیم پرده ، در اوایل همین قرن پدید آمدند، و نمادهای برگرفته از ریاضیات برای نت نویسی روابط ریتمی پیچیده به کار رفتند. برخی آهنگ سازان، مثل جان کِیج و کارل هاینتس اشتوکهاوزن، عملاً نت نویسی قراردادی را رها کرده و به بازنمودن های گرافیکی یا حتی فرازهای متنی روآوردند؛ دیگران، مثل پیِر بولز و لوچانو بِریو، در جهت بهبودبخشیدن به این نظام و پیشبرد دقت و صحت آن تلاش کرده اند. کوشش هایی نیز، به خصوص در نیمۀ اول قرن، برای ابداع نظام هایی کاملاً جدید مثل کلاوارسکریبو، انجام پذیرفته است، اما این حرکت ها با استقبال چندانی مواجه نشده اند.