نبرد گوگـَمِل یکم اکتبر سال ۳۳۱ پیش از میلاد بین نیروهای امپراتوری هخامنشی به فرماندهی داریوش سوم و سپاهیان اسکندر مقدونی در شرق موصل رخ داد.
در ابتدا باید گفت که اکثر مورخان قدیم جنگ سومین و آخرین داریوش با اسکندر را جدال اربیل نامیده اند؛ ولی از چندی به این طرف آن را جدال گوگمل می نامند. پلوتارک می گوید: «جنگ بزرگ اسکندر با داریوش، برخلاف آنچه اکثر مورخان نوشته اند، در گوگمل رخ داد نه در اربیل و این اسم به زبان فارسی به معنای خانهٔ شتر است. »
... [مشاهده متن کامل]
در مورد جنگ سوم و آخرین داریوش سوم با اسکندر مضامین مختلفی وجود دارد.
آریان مورخ یونانی ترکیب سپاه هخامنشی در جنگ گوگمل را چنین آورده است: باختری ها، سغدی ها و هندی های مجاور باختر به فرماندی بسوس والی باختر بودند. ساک ها که از سکاهای آسیایی و مستقلند ولی متحد داریوش می باشند و تحت فرماندهی ماباسس هستند. هندی های کوهستان تحت فرماندهی برسائت والی رخج بودند. سوارهای پارتی، هیرکانی و تپوری تحت فرماندهی فراتافرن بودند. مادی ها، کادوسی ها و سکاها تحت فرماندهی آتروپات بودند. سکنه دریای سرخ را اُرُن توبات و آریوبرزن و اکسی نِس اداره می کردند. بر شوشی ها و اوکسیان اُگزاتر پسر آبولیتاس ریاست داشت و بر بابلی ها، سی تاکیان و بر کاریان، بوپار ریاست داشت. ارمنی ها به سرداری اُرونت و میثروس تِس بودند و کاپادوکی ها به سرداری آری آرسِس بودند و سل سوریان و بین النهرینی ها به فرماندهی مازه والی بابل بودند.
آریان از قول آریستوبول گوید: به موجب نقشه ای که پس از جدال گوگمل به دست آمد، ترتیب جنگی قشون داریوش چنین بود: در جناح چپ سواره نظام غربی و دهایی و رخجی صف بسته بودند و نزدیک آن سواره نظام و پیاده نظام پارسی که با هم مخلوط بودند. در جناح راست سل سوریان، اهالی میانرودان، مادی ها، پارتی ها، سکاها و پس از آن تپوری ها و هیرکانی ها استاده بودند. در قلب، داریوش با تمام خانواده و نجبای ایران قرار گرفته بود و هندی ها و کاریان و آناپاست ها و تیراندازان آمارد در اطراف او بودند.
بنابر گزارش کوینت کورس مورخ رومی در کتاب تاریخ اسکندر، ۱۰۰۰ سواره نظام تپوری و ۶۰۰۰ سواره نظام هیرکانی و ۴۰۰۰۰ پیاده نظام دربیک در جنگ گوگمل و در ارتش داریوش سوم هخامنشی حضور داشتند. بنابر دانشنامه ایرانیکا، دربیک ها با چهل هزار نیرو بیشترین شمار نیروها را در نبرد گوگمل و در ارتش هخامنشی داشتند. اسکندر خط جنگ را به شکل هلال درآورد تا به آسانی نتوان آن را محصور کرد و برای این که سپاهیان او از حملهٔ ارابه های داس دار ایرانی مصون بمانند، فرمان داد، سربازان دم سپرهایشان را تنگ به یکدیگر بچسبانند و در حین حمله ارابه ها نیزه ها را به سپرها بزنند تا اسبان آن ها رم کند و به سوی ایرانی ها برگردند.
در ابتدا باید گفت که اکثر مورخان قدیم جنگ سومین و آخرین داریوش با اسکندر را جدال اربیل نامیده اند؛ ولی از چندی به این طرف آن را جدال گوگمل می نامند. پلوتارک می گوید: «جنگ بزرگ اسکندر با داریوش، برخلاف آنچه اکثر مورخان نوشته اند، در گوگمل رخ داد نه در اربیل و این اسم به زبان فارسی به معنای خانهٔ شتر است. »
... [مشاهده متن کامل]
در مورد جنگ سوم و آخرین داریوش سوم با اسکندر مضامین مختلفی وجود دارد.
آریان مورخ یونانی ترکیب سپاه هخامنشی در جنگ گوگمل را چنین آورده است: باختری ها، سغدی ها و هندی های مجاور باختر به فرماندی بسوس والی باختر بودند. ساک ها که از سکاهای آسیایی و مستقلند ولی متحد داریوش می باشند و تحت فرماندهی ماباسس هستند. هندی های کوهستان تحت فرماندهی برسائت والی رخج بودند. سوارهای پارتی، هیرکانی و تپوری تحت فرماندهی فراتافرن بودند. مادی ها، کادوسی ها و سکاها تحت فرماندهی آتروپات بودند. سکنه دریای سرخ را اُرُن توبات و آریوبرزن و اکسی نِس اداره می کردند. بر شوشی ها و اوکسیان اُگزاتر پسر آبولیتاس ریاست داشت و بر بابلی ها، سی تاکیان و بر کاریان، بوپار ریاست داشت. ارمنی ها به سرداری اُرونت و میثروس تِس بودند و کاپادوکی ها به سرداری آری آرسِس بودند و سل سوریان و بین النهرینی ها به فرماندهی مازه والی بابل بودند.
آریان از قول آریستوبول گوید: به موجب نقشه ای که پس از جدال گوگمل به دست آمد، ترتیب جنگی قشون داریوش چنین بود: در جناح چپ سواره نظام غربی و دهایی و رخجی صف بسته بودند و نزدیک آن سواره نظام و پیاده نظام پارسی که با هم مخلوط بودند. در جناح راست سل سوریان، اهالی میانرودان، مادی ها، پارتی ها، سکاها و پس از آن تپوری ها و هیرکانی ها استاده بودند. در قلب، داریوش با تمام خانواده و نجبای ایران قرار گرفته بود و هندی ها و کاریان و آناپاست ها و تیراندازان آمارد در اطراف او بودند.
بنابر گزارش کوینت کورس مورخ رومی در کتاب تاریخ اسکندر، ۱۰۰۰ سواره نظام تپوری و ۶۰۰۰ سواره نظام هیرکانی و ۴۰۰۰۰ پیاده نظام دربیک در جنگ گوگمل و در ارتش داریوش سوم هخامنشی حضور داشتند. بنابر دانشنامه ایرانیکا، دربیک ها با چهل هزار نیرو بیشترین شمار نیروها را در نبرد گوگمل و در ارتش هخامنشی داشتند. اسکندر خط جنگ را به شکل هلال درآورد تا به آسانی نتوان آن را محصور کرد و برای این که سپاهیان او از حملهٔ ارابه های داس دار ایرانی مصون بمانند، فرمان داد، سربازان دم سپرهایشان را تنگ به یکدیگر بچسبانند و در حین حمله ارابه ها نیزه ها را به سپرها بزنند تا اسبان آن ها رم کند و به سوی ایرانی ها برگردند.
