نامه خسروان

نخست قرار بود نامهٔ خسروان در چهار مجلد نوشته شود. مجلد نخست یا نخستین نامه به شرح تاریخ «از مه آبادیان تا ساسانیان» اختصاص دارد و به میرزا فتحعلی آخوندزاده پیشکش شده است. مجلد دوم که زیر عنوان دومین نامه ذکر اخبار «آغاز طاهریان تا انجام خوارزمیان» نوشته شده، به دوستان خردمند پیشکش گردیده است. مجلد سوم نامهٔ خسروان یا سیمین نامه که اخبار ایران «از آغاز چنگیزیان تا انجام شهریاری زندیان» است، در سال ۱۲۸۸ هجری قمری نگاشته شد و در همان سال به خط عبدالرحیم شیرازی در کارخانهٔ علی قلی خان قاجار به چاپ رسید. جلال الدین میرزا قاجار جلد سوم را به استادان دارالفنون تقدیم کرده است. مجلد چهارم، چنان که جلال الدین میرزا به فتحعلی آخوندزاده وعده داده بود، می بایستی دربردارندهٔ تاریخ قاجار تا روزگار نگارنده باشد که به سبب مرگ نگارنده هرگز نوشته نشد.
نامهٔ خسروان را می توان نخستین اثر ملی گرایانهٔ تاریخ نگاری ایران دانست. این اثر در دوره ای به نگارش درآمد که روشنفکران دورهٔ ناصریْ افسرده از گذشته و تحقیرشده از اکنون بازنگری و تفسیر مجدد تاریخ خویش را با هدف یافتن ریشه های زوال و انحطاط آغازیدند. در این مسیر دوران باستانی ایران را دوران شکوه و عظمت ایران یافتند. این روشنفکران علت افول تمدن ایران را حملهٔ عرب های مسلمان به ایران، و دلیل تداوم این عقب ماندگی را چیرگی احکام عرب و اسلام می دانستند.
این اولین اثر فارسی بود که ایران را به مثابهٔ یک نهاد تاریخی دارای پیوستگی به ایرانیان معرفی کرد و شکاف ۹۰۰ سالهٔ سقوط شاهنشاهی ساسانی تا برآمدن صفویان را نیز برخلاف آثار پیشین و سنت تاریخ نگاری آن زمان ذیل ایران گنجاند. اما ایران محوری اثر به همین جا ختم نمی شود و تا بدانجا پیش می رود که حوادث تاریخی رویداده در خارج از ایران نامربوط و نامهم جلوه داده شدند و حتی جلال الدین میرزا تلاش کرد از واژه های خارجی، مخصوصاً عربی، استفاده نکند. در این اثر شاهان ایران پیش از اسلام یکسره مدح می شوند و حتی یک انتقاد نیز از آنان نمی شود. در حالی مدام از «بزرگان ایران» سخن به میان می آید که به عرب ها — که با لفظ «تازیان» مورد اشاره قرار می گیرند — با دیدی منفی نگاه می شود.