ناحیه جبال
جبال ( جمع عربی لغت جبل ( کوهستان یا تپه ) ) نامی که عرب ها به منطقه ای که به آن عراق عجم هم گفته می شود داده اند تا از عراق عرب ( در جنوب بین النهرین ) تمایز داده شود.
دلیل این نام گذاری، وجود کوهستان های این ناحیه - جز در ناحیهٔ شمال شرقی اش - است. جبال از شرق به صحرای بزرگ خراسان، از جنوب به خوزستان، از جنوب شرقی به استان فارس، از جنوب غربی به کشور عراق، از شمال غربی به آذربایجان و از شمال به رشته کوه البرز محدود شده است. مرزهای جبال، به خوبی مشخص نشده و به طور مکرر تغییر می کرده است.
... [مشاهده متن کامل]
بر اساس نوشته های اصطخری ( ۲۰۳ ه. ق ) و ابن حوقل ( ۲۶۷ ه. ق ) معدن های آنتیمونی ( سنگ سرمه ) در اصفهان وجود داشته است
پیشینه
پس از اسلام و دوران حکومت امویان و خلافت عباسی، به منطقهٔ کوهستانی غرب ایران، جبال ( به معنای کوه ها یا رشته کوه ) می گفتند. این ناحیه بین دو ناحیهٔ عراق عرب ( کشور عراق کنونی ) و عراق عجم ( اصفهان و ری ) قرار داشت.
سعید نفیسی، جبال را میان بغداد، همدان، ری، نهاوند، سمنان، دامغان، قزوین، کاشان، قم، اصفهان و اراک می داند اما با دقت در نقشهٔ جهان ترسیم شده توسط ابن حوقل، محدودهٔ سرزمین جبال را با دقت بیشتری می توان مشخص نمود.
نام گذاری و جغرافیا
دلیل نام گذاری این منطقه به جبال، به خاطر کوهستان ها و مکان نگاری سطح مرتفعش بود که دربرگیرندهٔ مرکز رشته کوه زاگرس و شامل مناطق کردستان و لرستان، بین رودخانه سفیدرود و رشته کوه البرز در شمال و ناحیهٔ پست خوزستان در جنوب می شود؛ در حالی که مرزهای غربی آن جایی است که رشته کوه زاگرس به دشت بین النهرین و مرز شرقی آن به حاشیهٔ کویر بزرگ مرکزی ایران ( دشت کویر ) منتهی می شود. در جغرافیای دیوانسالاری ( مدیریت اجرایی ) در دوران صدر اسلام، مرزهای آن تعیین نشده و متغیر بود، ولی گاهی آن را به شهر ری در انتهای شمال شرقی اش مربوط می کردند. شهر ری در نیمهٔ شاهراه عراق - خراسان بود که این شاهراه در شهر حلوان ( در غرب ناحیه ) ، وارد ناحیهٔ جبال می شد. در آن زمان، جبال شامل شش شهر مهم بود: دینور، قارماسین ( بعدها کرمانشاه ) ، همدان، قزوین، اصفهان و ری.
جبال در دوران اسلامی
با توجه به نقشهٔ معتبر و کهن تر ابن حوقل مربوط به قرن دهم میلادی، به ترسیم دقیق تری از ناحیه جبال می توان رسید. جبال یا الجبال ( سرزمین کوهستان ) به طور واضح به مناطق کنونی لرستان، بختیاری، شمال خوزستان، کهگیلویه، همدان، کرمانشاه ( باختران ) و دیگر سرزمین های کوهستانی زاگرس در غرب و جنوب غربی ایران اشاره دارد.
عرب ها پس از تاخت و تاز در عراق، به زودی به جبال نیز یورش بردند. تسخیر جبال تا سال های پایانی خلافت عمر و سال های آغازین خلافت عثمان به درازا کشید. فتح دینور ( ۶۴۲ میلادی ) و قرمیسین پس از تسخیر حلوان ( ۶۴۰ م ) روی داد. همدان در ۶۳۹ یا ۶۴۱ میلادی و به طور قطعی در ۶۴۴–۶۴۵ فتح شد. اصفهان در ۶۴۲ یا ۶۴۴ میلادی، قزوین در ۶۴۴–۶۴۵ میلادی و شهر ری در تاریخ نامشخصی بین ۶۳۹ تا ۶۴۵ به دست عرب ها فتح شد.
شهر دینور و نهاوند، که هر دو توسط اعراب پس از نبرد نهاوند در ۶۴۲ میلادی، تسخیر شده بودند، اهمیت بسیاری در دوران فتوحات اعراب در غرب ایران داشتند. آن ها سرانجام به ترتیب با نام ماه الکوفه و ماه البصره شناخته شدند که نقش پایگاه جنگجویان عرب ( به عربی: مقاتله ) برای لشکرکشی به سمت شمال یعنی قفقاز و همچنین به سمت دشت ایران تا به خراسان را ایفا می کردند. واژهٔ ماه، احتمالاً برگرفته از ماده یا هم ماد ( پیش از اسلام ) است. از این رو اعراب عنصر اصلی جمعیت این شهرها را تشکیل دادند و رؤسای عرب، دارایی شهری را به دست آوردند. از همین رو در قرن نهم میلادی، شاعر و پهلوان ( paladin ) عرب، ابودلف قاسم بن عیسی عجلی ( مرگ بین ۸۴۰ تا ۸۴۳ میلادی ) ، دارایی وسیعی را بین کرج تا شرق نهاوند داشت که به �کرجِ ابودلف� مشهور گشت.
دوپارگی و تغییر نام
در آغاز قرن یازدهم میلادی و در دوران غزنویان و سلجوقیان، واژهٔ تاریخی �جبال� جای خود را به �عراق عجم� ( یعنی عراق ایرانی ها ) داد تا از �عراق عرب� که همان بین النهرین است، متمایز شود. مورخ دورهٔ غزنوی، ابوالفضل بیهقی همیشه واژهٔ �عراق عجمی� برای غرب ایران به کار می برد. یاقوت حموی اشارهٔ مختصری در مورد جبال داشته است.
پس از حملهٔ مغول به ایران، واژهٔ �جبال� کاربردش را از دست داد. از این رو، حمدالله مستوفی جغرافی دان نیمهٔ قرن چهاردهم میلادی هرگز از این واژه استفاده نکرده است. اصطلاح �عراق عجم� در ایران مدرن، کاملاً منسوخ شد؛ ولی نام جایگزین شهر سلطان آباد ( اراک کنونی ) از همین لفظ �عراق عجم� در دوران قرون وسطی، بر گرفته شده است.
منابع ها. نفیسی، سعید، بابک خرمدین، دلاور آذربایجان، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار، انتشارات اساطیر، تهران.
Bosworth, C. Edmund. "JEBĀL". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . New York: Bibliotheca Persica Press.
Lockhart, L ( 1991 ) . "DJIBĀL". Encyclopaedia of Islam. Vol. vol. ۲ ( 2nd ed. ) . Leiden: E. J. Brill. p. 534. ISBN 90 - 04 - 07026 - 5.
جبال ( جمع عربی لغت جبل ( کوهستان یا تپه ) ) نامی که عرب ها به منطقه ای که به آن عراق عجم هم گفته می شود داده اند تا از عراق عرب ( در جنوب بین النهرین ) تمایز داده شود.
دلیل این نام گذاری، وجود کوهستان های این ناحیه - جز در ناحیهٔ شمال شرقی اش - است. جبال از شرق به صحرای بزرگ خراسان، از جنوب به خوزستان، از جنوب شرقی به استان فارس، از جنوب غربی به کشور عراق، از شمال غربی به آذربایجان و از شمال به رشته کوه البرز محدود شده است. مرزهای جبال، به خوبی مشخص نشده و به طور مکرر تغییر می کرده است.
... [مشاهده متن کامل]
بر اساس نوشته های اصطخری ( ۲۰۳ ه. ق ) و ابن حوقل ( ۲۶۷ ه. ق ) معدن های آنتیمونی ( سنگ سرمه ) در اصفهان وجود داشته است
پیشینه
پس از اسلام و دوران حکومت امویان و خلافت عباسی، به منطقهٔ کوهستانی غرب ایران، جبال ( به معنای کوه ها یا رشته کوه ) می گفتند. این ناحیه بین دو ناحیهٔ عراق عرب ( کشور عراق کنونی ) و عراق عجم ( اصفهان و ری ) قرار داشت.
سعید نفیسی، جبال را میان بغداد، همدان، ری، نهاوند، سمنان، دامغان، قزوین، کاشان، قم، اصفهان و اراک می داند اما با دقت در نقشهٔ جهان ترسیم شده توسط ابن حوقل، محدودهٔ سرزمین جبال را با دقت بیشتری می توان مشخص نمود.
نام گذاری و جغرافیا
دلیل نام گذاری این منطقه به جبال، به خاطر کوهستان ها و مکان نگاری سطح مرتفعش بود که دربرگیرندهٔ مرکز رشته کوه زاگرس و شامل مناطق کردستان و لرستان، بین رودخانه سفیدرود و رشته کوه البرز در شمال و ناحیهٔ پست خوزستان در جنوب می شود؛ در حالی که مرزهای غربی آن جایی است که رشته کوه زاگرس به دشت بین النهرین و مرز شرقی آن به حاشیهٔ کویر بزرگ مرکزی ایران ( دشت کویر ) منتهی می شود. در جغرافیای دیوانسالاری ( مدیریت اجرایی ) در دوران صدر اسلام، مرزهای آن تعیین نشده و متغیر بود، ولی گاهی آن را به شهر ری در انتهای شمال شرقی اش مربوط می کردند. شهر ری در نیمهٔ شاهراه عراق - خراسان بود که این شاهراه در شهر حلوان ( در غرب ناحیه ) ، وارد ناحیهٔ جبال می شد. در آن زمان، جبال شامل شش شهر مهم بود: دینور، قارماسین ( بعدها کرمانشاه ) ، همدان، قزوین، اصفهان و ری.
جبال در دوران اسلامی
با توجه به نقشهٔ معتبر و کهن تر ابن حوقل مربوط به قرن دهم میلادی، به ترسیم دقیق تری از ناحیه جبال می توان رسید. جبال یا الجبال ( سرزمین کوهستان ) به طور واضح به مناطق کنونی لرستان، بختیاری، شمال خوزستان، کهگیلویه، همدان، کرمانشاه ( باختران ) و دیگر سرزمین های کوهستانی زاگرس در غرب و جنوب غربی ایران اشاره دارد.
عرب ها پس از تاخت و تاز در عراق، به زودی به جبال نیز یورش بردند. تسخیر جبال تا سال های پایانی خلافت عمر و سال های آغازین خلافت عثمان به درازا کشید. فتح دینور ( ۶۴۲ میلادی ) و قرمیسین پس از تسخیر حلوان ( ۶۴۰ م ) روی داد. همدان در ۶۳۹ یا ۶۴۱ میلادی و به طور قطعی در ۶۴۴–۶۴۵ فتح شد. اصفهان در ۶۴۲ یا ۶۴۴ میلادی، قزوین در ۶۴۴–۶۴۵ میلادی و شهر ری در تاریخ نامشخصی بین ۶۳۹ تا ۶۴۵ به دست عرب ها فتح شد.
شهر دینور و نهاوند، که هر دو توسط اعراب پس از نبرد نهاوند در ۶۴۲ میلادی، تسخیر شده بودند، اهمیت بسیاری در دوران فتوحات اعراب در غرب ایران داشتند. آن ها سرانجام به ترتیب با نام ماه الکوفه و ماه البصره شناخته شدند که نقش پایگاه جنگجویان عرب ( به عربی: مقاتله ) برای لشکرکشی به سمت شمال یعنی قفقاز و همچنین به سمت دشت ایران تا به خراسان را ایفا می کردند. واژهٔ ماه، احتمالاً برگرفته از ماده یا هم ماد ( پیش از اسلام ) است. از این رو اعراب عنصر اصلی جمعیت این شهرها را تشکیل دادند و رؤسای عرب، دارایی شهری را به دست آوردند. از همین رو در قرن نهم میلادی، شاعر و پهلوان ( paladin ) عرب، ابودلف قاسم بن عیسی عجلی ( مرگ بین ۸۴۰ تا ۸۴۳ میلادی ) ، دارایی وسیعی را بین کرج تا شرق نهاوند داشت که به �کرجِ ابودلف� مشهور گشت.
دوپارگی و تغییر نام
در آغاز قرن یازدهم میلادی و در دوران غزنویان و سلجوقیان، واژهٔ تاریخی �جبال� جای خود را به �عراق عجم� ( یعنی عراق ایرانی ها ) داد تا از �عراق عرب� که همان بین النهرین است، متمایز شود. مورخ دورهٔ غزنوی، ابوالفضل بیهقی همیشه واژهٔ �عراق عجمی� برای غرب ایران به کار می برد. یاقوت حموی اشارهٔ مختصری در مورد جبال داشته است.
پس از حملهٔ مغول به ایران، واژهٔ �جبال� کاربردش را از دست داد. از این رو، حمدالله مستوفی جغرافی دان نیمهٔ قرن چهاردهم میلادی هرگز از این واژه استفاده نکرده است. اصطلاح �عراق عجم� در ایران مدرن، کاملاً منسوخ شد؛ ولی نام جایگزین شهر سلطان آباد ( اراک کنونی ) از همین لفظ �عراق عجم� در دوران قرون وسطی، بر گرفته شده است.
منابع ها. نفیسی، سعید، بابک خرمدین، دلاور آذربایجان، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار، انتشارات اساطیر، تهران.
Bosworth, C. Edmund. "JEBĀL". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . New York: Bibliotheca Persica Press.
Lockhart, L ( 1991 ) . "DJIBĀL". Encyclopaedia of Islam. Vol. vol. ۲ ( 2nd ed. ) . Leiden: E. J. Brill. p. 534. ISBN 90 - 04 - 07026 - 5.
