میتراییسم

میترائیسم
تندیس میترا در حال قربانی کردن گاو نر، موزه بریتانیا، لندن
(یا: مهرپرستی) دینی اسرارآمیز بر پایۀ پرستش میترا، خدای روشنایی ایرانیان و آرمان های نجات و رستگاری. پیروانش با غسل در خون پیمان می بستند. به نوشتۀ پلوتارخ، پس از رواج مهرپرستی در سرتاسر آسیای صغیر، راهزنان دریایی کیلیکیه که به اسارت پومپی درآمده بودند، این آیین را در حدود ۶۸پ م با خود به امپراتوری روم آوردند. میترائیسم در حدود نیمۀ قرن ۳م از قدرتی همطراز با مسیحیت برخوردار بود. تائوروبولیوم، غسل در خون گاو قربانی (نماد باروری)، بخشی از مراسم تشرّف/پاگشایی این کیش را تشکیل می داد، کیشی که به سرعت رواج یافت و مریدان فراوان، به ویژه در میان سربازان، پیدا کرد؛ پرستشگاه های آیین میترا در مکان هایی که سپاه روم از آن ها عبور کرده اند، یافت شده است. بقایای معبدی رومی، که به میترا وقف شده بود، در ۱۹۵۴ در منطقۀ تجاری لندن کشف شد. بر طبق اسرار میترایی نوکیشان می بایست هفت مرتبه/مرحلۀ تحول را پشت سر گذارند که عبارت بودند از کلاغ، داماد، سرباز، شیر، ایرانی، پیک مهر، و پدر. آیین میترا استادانی در جادوگری، هیئت و طبابت پدیدآورد. در نزاع میان مسیحیت و کفر، گروه های بسیاری به میترائیسم گرویدند. با آن که این کیش در آغاز صورتی از خورشید پرستی به شمار می رفت، با ظهور اعتقاد به وحدت و درآمیختگی باورها و آیین های دینی، به تدریج جذابیت نخستین خود را از دست داد و تعدیل شد. مهر در مهریشت، که کهن ترین یشت ها دانسته شده، نیرومندترین ایزد، ضد دروغ، و برقرار کنندۀ آشتی و صلح است. پرستش مهر در جامعۀ ایرانی در دورۀ هخامنشیان نیز وجود داشته است، چنان که در برخی کتیبه های اردشیر دوم و سوم هخامنشی در همدان و شوش نام مهر، همراه ناهید، در کنار اهورامزدا پدیدار می شود. در زمان مادها و سپس اشکانیان گویی پرستش مهر بر اهورامزدا غلبه دارد. با این حال، در مورد اشکانیان منابع و مدارک بسیار ناچیز است. در دورۀ ساسانی نیز با وجود رسمی شدن دین زردشت، اوستای نویی شکل گرفت که در آن بسیاری از ایزدان کهن پیش از زردشت، که توسط او رانده شده بودند، به نحوی با اندیشه های زردشتی سازش داده شدند و بازگشتند که نمونۀ بارز آن یشت ها و در رأس آن ها مهریشت است و این نشان دهندۀ سخت جانی و قدرت فراوان مهر و مهرپرستی در ایران است. چنان که نقش مهر را در طاق بستان در کنار اردشیر دوم ساسانی و اهورامزدا می بینیم.