مکران

ما با واژەگان و مفاهیم تسخیر شدەایم و با انبوهی از این قبیل واژەها روبرو هستیم کە بە شکل کد درآمدەاندو چارەای نیست بغیر از صبوری. چرا کە تاریخ را عوض و دگرگون مینمایند.

"ایالت مَکُران" یا مکران Makoran یا زمین مکران نام جغرافیایی است که در تاریخ پس از اسلام بر ناحیه ای از کرمان تا سواحل دریای فارس تا رود سند گفته اند. حافظ ابرو در کتاب جغرافیا جلد 3 صفحه 12 می نویسد حد شرقی کرمان، زمین مکران است. بیابانی که بین کرمان و بحر است این بیابان میان کرمان و سجستان ( سیستان امروزی ) و خراسان واقع شده و جنوبی کرمان بحر فارس است. در بعضی منابع اروپایی سده های ۱۶ تا ۱۸ از ایالت مکران نام برده شده است. در دوره های مختلف تاریخی این منطقه خودمختار و تحت اداره خوانین محلی بوده است که عموماً خود را رعایای دولت ایران می نامیدند. امپراتوری بریتانیا در سده هیجده این منطقه را جزو هند و مستعمره بریتانیا نمود. امروزه در هند و در پاکستان شهرهایی بنام مکران وجود دارد. مکران در دوره های مختلف تاریخی بخشی از قلمرو ایران بوده است. مکران در نوشته های مسالک و ممالک و التقویم الاقالیم دوم و از کرمان تا رود مهران ( ایندوس ) نامیده شده است. ( سفرنامه مارکوپلو نیز مکران را شرح داده است ) در بعضی اسناد و نقشه های تاریخی اروپایی و بعضی نوشته های عربی دریای عرب امروزی نیز بحر مکوران بیان شده است.
کوه های خشک و بایر کرانه های مکران از دید جغرافیای طبیعی دنباله کویر است، که تا آنجا گسترش یافته. گویا در در سده های میانه این سرزمین از آنچه اکنون دیده می شود، حاصلخیزتر بوده ولی هیچگاه از دید دارایی دارای اهمیت نبوده است. جغرافی نویسان پیشین اسامی بسیاری از شهرهای مکران را در کتاب های خود ثبت نموده اند ولی هیچ کدام به طور گسترده از آن شهرها یاد نکرده اند. مهم ترین درآمد مکران از نیشکر و یک گونه شکر سفید موسوم به پانیذ بوده است که از آنجا به سرزمین های مجاور صادر می گردیده. مطابق نقشه می توان گفت مکران تقریباً شامل تمام شهرستان های بلوچستان ایران از جمله ایرانشهر ، سراوان، سرباز، فنوج، نیکشهر، کنارک و چابهار در ایران و بخش ایالت بلوچستان پاکستان می شده است در زمان ساسانیان آنرا کوسون می گفتند.
برخی مورخان مکران را با تمدن magan ( مَگان یا مَکّان ) یکسان می پندارند. مگان نام تمدنی کهن است که در حدود ۲۵۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد وجود داشته است. در متون یافت شده مربوط به سومریان از مگان به عنوان یکی از شرکای تجاری مهم سومریان یاد شده است که مس و دیوریت مورد نیاز بین النهرین از آنجا تأمین می شده است.
واراهامیهیرا در دانشنامه مشهور خود بریهات - سامیتا از مردمان غرب شبه قاره هند تحت عنوان Makara نام برده است.
آریان گزنفون مورخ یونانی از اصطلاح Icthyophagy ( یونانی باستان: Ἰχθυοφάγοι ) برای ساکنان مناطق شمال بحر مکران کنونی استفاده کرده است. Icthyophagy اصطلاحی عمومی به معنی �ماهی خواران� است که توسط جغرافی دانان یونانی عهد باستان برای جوامع ساکن در کنار دریاها گفته می شد.
سرزمین مکران به لحاظ موقعیت مکانی با ساتراپی مکا یکی از ساتراپی های ایران در دوران هخامنشیان تطابق دارد. از مکا در کتیبه های به جامانده از دوران هخامنشیان در بیستون و تخت جمشید به عنوان ساتراپی چهاردهم ایران در عهد داریوش یاد شده است.
ابوریحان بیرونی در کتاب خود تحقیق ماللهند بیان می کند که خط ساحلی شبه قاره هند از تیز، پایتخت مکران، آغاز می شود.
یاقوت حموی ( ۵۷۴–۶۲۶ ه‍. ق ) جغرافی دان و تاریخ نویس مشهور در کتاب معجم البلدان در باب حرف میم در مورد دلیل نامگذاری مکران به این نام چنین می نویسد: �همانگونه که ذکر شد، سیره نویسان می گویند که: مکران به نام مکران بن فارک بن سام بن نوح علیه السلام نامگذاری شده است زیرا او به این منطقه آمده و در آنجا سکنی گزیده است�
می توان گفت سده ها سرزمین امروز بلوچستان، مکران نامیده می شده است. جهانگردان عرب نیز به نام مکران یا مکوران از این منطقه یاد کرده اند.
نام شناسی
مکران در دوران اسلامی رایج شده ولی بیشتر پژوهشگران این نام را مرتبط با نام های دوران پیش از فتح اسلام می دانند. ارتباط با واژه مکا، مگان، از ساتراپی های هخامنشیان می دانند. نویسندگان سده های سیزده تا پانزده میلادی غالباً، واژه کیج ( گچ ) و مکران را استعمال می کردند و مارکوپولو نیز این منطقه را در سفرنامه خود کیس مکوران و عرب ها ( تیز مکران ) نامیده است بنظر می رسد تیز تغییر یافته گیچ باشد. در کتاب تاریخ تمدن ویل دورانت، نام قدیمی مکران، گدروسیا ذکر شده است. ( اسکندر قصد داشت به دریای شرقی برود اما سربازانش از همراهی او سرباز زدند و ناچار شد تا از مسیر گدروسیا، به بلوچستان وارد شود. منبع: تاریخ تمدن، ویل دورانت، مترجمان: حسین کامیاب، محمد امین علیزاده، لیلا زارع، نشر بهنود، چاپ پنجم، ص 157 )
هم اکنون بخش جنوبی بلوچستان در قسمت واقع در خاک پاکستان تحت عنوان �کیچ مکران� و قسمت واقع در خاک ایران صرفاً �مکران� شناخته می شود. کتاب خلیج فارس منتشر شده توسط دولت بریتانیا و وزارت خارجه انگلیس، بخش ایرانی مکران را مکران پارس نامیده است. کتاب خلیج فارس که ۱۹۱۷ توسط دولت بریتانیا منتشر شده است مناطق و آبادی ها و شهرهای �مکران پارس� را از بندر عباس تا گوادور نام برده است. مکران فارس نامی است که در کتب عربی نیز بکار رفته است و بنظر می رسد انگلیسی ها واژه مکران پارس را از منابع عربی گرفته اند

کوه های خشک و بایر کرانه های مکران از دید جغرافیای طبیعی دنباله کویر است، که تا آنجا گسترش یافته. گویا در در سده های میانه این سرزمین از آنچه اکنون دیده می شود، حاصلخیزتر بوده ولی هیچگاه از دید دارایی دارای اهمیت نبوده است. جغرافی نویسان پیشین اسامی بسیاری از شهرهای مکران را در کتاب های خود ثبت نموده اند ولی هیچکدام به طور گسترده از آن شهرها یاد نکرده اند. مهمترین درآمد مکران از نیشکر و یک گونه شکر سفید موسوم به پانیذ بوده است که از آنجا به سرزمین های مجاور صادر می گردیده. [۲] مکران تقریبا شامل تمام بلوچستان ایران و پاکستان و بخشی از استان هرمزگان فعلی می شده است بلوچستان در کتیبه های میخی داریوش هخامنشی در بیستون و تخت جمشید، «ماکا» یا ماکه ( maka ) [ساتراپ] چهاردهم بوده است. در زمان ساسانیان کوسون می گفتند.
بن و ریشه [ویرایش]
در مورد ریشه مکران دیدگاههای بسیار مختلفی وجود دارد:
مکران با فتحه - کسره و ضمه روی "م " تلفط شده است ( MAKORAN - Mecran= Makran ) اما تلفظ رایج تر آن فتحه روی" م" است بصورت Makran. اعراب و بلوچها آنرا مکوران تلفظ می کنند. عده ای آنرا تغییر یافته مگان می دانند اما جغرافی نویسان مسلمان آنرا تغییر یافته مهی خوران دانسته اندو بنظر می رسد عبارت مهیخوران ( ماهی خوران ) Mahikoran بصورت مکران لاتین شده باشد.
. [۳] بعضی نیز نام مکران با نام این منطقه در زبان سومریان و زبان بابلی نخستین یعنی «مگان» همریشه دانسته اند. [۴] به باور فرای مکران از نام قوم میکوی گرفته شده است. و به معنی کرانه مکا است. این ریشه یابی ها نیاز به بررسی علمی تری دارد. با توجه به نامهای جعرافیایی مانند میش مهی در منطقه احتمال اینکه مهی خوران به مکوران و مکران تبدیل شده باشد دور از واقعیت نیست. زیرا مگان و مکا Maketa در واقع در سواحل عمان قرار داشته اند همانطور که اومانای تاریخی نیز در ساحل پارس قرار داشته و یا دو شهر عمانا وجود داشته یکی در ساحل پارس و دیگری در عمان فعلی. ( نگاه شود به پلینی 50م. )
استاد بارتولد در وجه نام گذاری می نویسید:
{{از قرار معلوم آرین ها، منطقه ساحلی را بعد از کرمان تصرف کرده اند و ظاهراً این ولایت، نام یونانی خود گدروسیا - گدروزیا را از نام آن شعبه از ملت ایران که هرودوت «دروسیاپوی» نامیده، گرفته است. اسم کنونی ولایت - که مکران است - اسمی نیست که قومی از اقوام آرین، روی این خطه گذاشته باشد. به عقیده علما، کلمه مکران مشتق از نام یک قوم دراوی [دراویدی] است که یونانی ها «ماکای» یا «موکای» می گفتند و در کتیبه های میخی «ماکا» و «ماسیا» خوانده می شود. در کتاب بیزانسی - که از جغرافی نویسان یونان است - اسم ولایت به شکل «ماکاره نه» دیده می شود. »}}
به عقیده هولدیچ، جهانگرد انگلیسی:
الگو:مکران مرکب از دو واژه فارسی «مهی» و «خواران» یعنی ماهی خواران است که براثر کثرت استعمال، به مکران تبدیل شده است
سایکس می نویسد:
«در ایام [سلطنت] اسکندر کبیر، مکران را به واسطه قرب جوار دریا، ایکتیوفاجی یا ماهی خوران و ناحیه مشرف به داخله کشور را گدروسیا می نامیدند. » یونانیان «اراباه» نیز می گفتند. زیر نئارک دریاسالار اسکندر مقدونی - که به سال ۳۳۶ ق. م. با کشتی های تحت فرماندهی خود از مصب رود سند گذشته و به سواحل مکران و تنگه هرمز رسیده است - می گوید: «اوایل آبان ماه ( مطابق با دوم اکتبر ۳۳۶ ق. م. ، مصادف با سال یازدهم سلطنت اسکندر ) سفر تاریخی خود را شروع کردم. اوایل آذر ماه همان سال به سواحل اراباه ( نام یونانی بلوچستان ) رسیدیم. »
برخی اعتقاد دارند که مگا و آموگا یعنی قایقرانان و پارسو نیز معنی قایقران می دهد و شاید نام دریای پارس نیز به کلمه پارسو مرتبط باشد. بنا بر این "مکوران" شاید مرتبط با قایقرانان باشد.
برخی بر این باورند که در گذشته های بسیار دور در سرزمین بلوچستان باتلاق وجود داشته است و ارانیا یا ایرنیا در زبان سانسکریت به معنی «باتلاق» است و از ترکیب این واژه با مکه تلفظی پدید آمده که به مرور زمان به مکران «سرزمین باتلاق ها» اطلاق شده است.
در حوالی سند، مکران را با کاف مفتوح تلفظ می کنند. از این رو می توان گفت که مکران مرکب از دو کلمه ران ( باتلاق ) و مکا است.
نظری دیگر بر این باور است که مکران به مچه گیران پیوند دارد زیرا " مچه" نوعی تمساح ویژه بلوچستان است. در فارسی بزمچه معمولا به مارمولک و یک نوع خزنده شبیه کروکودیل می گویند که دارای زبان نیش گونه بسیار درازی است.
به هر حال قرن ها سرزمین کنونی بلوچستان، مکران نامیده می شده است. جهانگردان عرب نیز به نام مکران یا مکوران از این منطقه یاد کرده اند. نویسندگان قرون سیزده، تا پانزده میلادی غالباً ، کلمه کیج ( کوچ ) و مکران را استعمال می کردند و به همین جهت مارکوپولو ولایت مربور را کسمه کوران نامیده است. ریچارد فرای می گوید: « بی شک مردم بلوچ ایرانی که نام خود را به سرزمین پهناوری داده اند که میان رود سند و خلیج فارس . . .