شاهنامه دموت، صحنه زاری و مویه برای مرگ اسکندر، قرن هفتم
شاهنامه دموت، صحنه زاری و مویه برای مرگ اسکندر، قرن هفتم
مکتبی در نگارگری ایرانی. دو دورۀ نگارگری ایرانی با نام مکتب تبریز شهرت دارد.
مکتب اول تبریز. در اوایل قرن ۷ق یورش قبایل مغولِ آسیای مرکزی، به ویرانی کامل شهرهای ماوراءالنهر و خراسان، و پراکندگی هنرمندان و صنعتگران، و توقف رشد هنرها در این مناطق انجامید. هولاکوخان با تصرف بغداد، و کشتن خلیفه مستعصم به حکومت عباسیان پایان داد (۶۵۶ق)، و بیشتر سرزمین های ایران نیز، به جز خطۀ پارس، به دست ایلخانان مغول افتاد. مرکز حکومتی ایلخانان در آذربایجان بود. حکومت ایلخانان دو نتیجۀ مهم در نقاشی ایران داشت: یکی انتقال شیوه های هنر چینی به ایران، و دیگری بنیادگذاری نوعی هنرپروری که سنّت کار گروهی هنرمندان در کتابخانه ـ کارگاه سلطنتی را پدید آورد. در زمان حکومت آخرین حاکمان ایلخانی (قرن ۸ق)، شهر تبریز به مرکز مهم فرهنگی و هنری بدل شد. خواجه رشید الدین فضل الله همدانی، وزیر غازان و الجایتو، شهرکی با نام رَبع رشیدی را با ساختمان های زیبا و کارگاه های منظم در نزدیکی تبریز بنا کرد، و محققان و هنرمندان ایرانی و خارجی را در آن گردآورد. در این مرکز مجموعۀ سترگ جامع التواریخ تکوین یافت. شاهنامۀ مصوّر بزرگ اندازۀ موسوم به شاهنامۀ بزرگ مغولی (شاهنامۀ دموت) نیز از آثار متعلق به این دوره و مکتب اول تبریز است. براساس مدارک تاریخی آن زمان، هنرمندان خارجی ـ ازجمله نقاشان چینی ـ در تبریز فعالیت داشتند. نگاره های مکتب اول تبریز از مکاتب نقاشی سونگ و یوآن متأثرند، و استفاده از ابرهای مواج، تنۀ درختان بسیار پیچیده، و صخره های تیز و دشت های بریده از این تأثیر نشان دارند. لیکن اگرچه کوه ها، ابرها، و آب ها از قواعد نقاشی چینی پیروی می کنند، به طریقی کاملاً غیرچینی، برای پر کردن فضای خالی یا قطع کردن صحنه ای یا نشان دادن فاصله، به کار رفته اند. اسلوب هاشورزنی نقاشان چینی دورۀ تانگ نیز در برخی از نگاره های این دوره دیده می شود. کاربرد نقش مایه هایی همچون اژدها و ققنوس نیز منشأ چینی دارد. از این زمان در طریقۀ نمایش اندام ها تحرک بیشتری حاصل می شود. تصویرگران شاهنامۀ دموت به نمایش حالات عاطفی انسان و تجسّم حجم و عمق تمایل داشتند که در سنّت نقاشی تزیینی ایرانی سابقه ندارد. نفوذ بیزانس (روم شرقی) نیز در نگارگری مکتب اول تبریز اندک نبود، و بیشتر در طریقۀ نمایش چین های لباس و استفاده از سایه های اندک تجلّی یافته است. به طور کلی در نیمۀ دوم قرن ۸ق رفته رفته درکی تازه از فضا، و میلی به گشایش مرزهای تجسّم دنیای واقعی بروز کرد، و مناظر طبیعی و فضاهای داخلی پرمایه تر و پرتفصیل تر شدند؛ و نهایتاً فضای تصویر شکل گسترده ای یافت و سرتاسر صفحه از پایین تا بالا به موازات خط افق و تقریباً تا لبۀ فوقانی نقاشی، را پوشاند.
دومین مکتب تبریز. در قرن ۱۰ق و در عصر صفویان پدید آمد. بهترین نمایندگان مکاتب مختلف هنری، به ویژه استادان مکتب هرات و در صدر آن کمال الدین بهزاد به تبریز ـ پایتخت صفویان ـ انتقال یافتند. در نتیجه فعالیت بهزاد در تبریز ترکیبی بین سنّت محلی و دستاوردهای مکتب بهزاد به وجود آمد. از هم آمیزی سنّت های باختری (تبریز) و خاوری (هرات) سبک اصیل و کاملی به وجود آمد که درخشان ترین نمونه های آن را در شاهنامۀ طهماسبی و نیز خمسۀ طهماسبی می توان یافت. سلطان محمد در این تلفیق نقش بسزایی داشت. نگارگرانی همچون میرمصور و آقا میرک بیش از سلطان محمد به سبک بهزاد وفادار ماندند. میرزا علی، میر سیدعلی، مظفرعلی، و دوست محمد از دیگر نگارگران این دوره اند. نگارگران مکتب دوم تبریز، به پیروی از سنت بهزاد، به تصویرکردن محیط زندگی و امور روزمره تمایل داشتند. به سبب کثرت روابط و تعدد وقایع ساختار فضای تصویر پیچیده تر شد؛ و ترازهای متعدد از خلال جلوه های شکل و رنگ، دور یا نزدیک می نمایند و به این ترتیب فضا هم دوبعدی است و هم تحرک دارد، هم یکپارچه است و هم ناپیوسته. این نوع فضاسازی چندساحتی، که از بینشی عارفانه متأثر است، اوج کمال و انسجام نظام زیباشناختی نگارگری ایرانی به شمار می رود.
شاهنامه دموت، صحنه زاری و مویه برای مرگ اسکندر، قرن هفتم
مکتبی در نگارگری ایرانی. دو دورۀ نگارگری ایرانی با نام مکتب تبریز شهرت دارد.
مکتب اول تبریز. در اوایل قرن ۷ق یورش قبایل مغولِ آسیای مرکزی، به ویرانی کامل شهرهای ماوراءالنهر و خراسان، و پراکندگی هنرمندان و صنعتگران، و توقف رشد هنرها در این مناطق انجامید. هولاکوخان با تصرف بغداد، و کشتن خلیفه مستعصم به حکومت عباسیان پایان داد (۶۵۶ق)، و بیشتر سرزمین های ایران نیز، به جز خطۀ پارس، به دست ایلخانان مغول افتاد. مرکز حکومتی ایلخانان در آذربایجان بود. حکومت ایلخانان دو نتیجۀ مهم در نقاشی ایران داشت: یکی انتقال شیوه های هنر چینی به ایران، و دیگری بنیادگذاری نوعی هنرپروری که سنّت کار گروهی هنرمندان در کتابخانه ـ کارگاه سلطنتی را پدید آورد. در زمان حکومت آخرین حاکمان ایلخانی (قرن ۸ق)، شهر تبریز به مرکز مهم فرهنگی و هنری بدل شد. خواجه رشید الدین فضل الله همدانی، وزیر غازان و الجایتو، شهرکی با نام رَبع رشیدی را با ساختمان های زیبا و کارگاه های منظم در نزدیکی تبریز بنا کرد، و محققان و هنرمندان ایرانی و خارجی را در آن گردآورد. در این مرکز مجموعۀ سترگ جامع التواریخ تکوین یافت. شاهنامۀ مصوّر بزرگ اندازۀ موسوم به شاهنامۀ بزرگ مغولی (شاهنامۀ دموت) نیز از آثار متعلق به این دوره و مکتب اول تبریز است. براساس مدارک تاریخی آن زمان، هنرمندان خارجی ـ ازجمله نقاشان چینی ـ در تبریز فعالیت داشتند. نگاره های مکتب اول تبریز از مکاتب نقاشی سونگ و یوآن متأثرند، و استفاده از ابرهای مواج، تنۀ درختان بسیار پیچیده، و صخره های تیز و دشت های بریده از این تأثیر نشان دارند. لیکن اگرچه کوه ها، ابرها، و آب ها از قواعد نقاشی چینی پیروی می کنند، به طریقی کاملاً غیرچینی، برای پر کردن فضای خالی یا قطع کردن صحنه ای یا نشان دادن فاصله، به کار رفته اند. اسلوب هاشورزنی نقاشان چینی دورۀ تانگ نیز در برخی از نگاره های این دوره دیده می شود. کاربرد نقش مایه هایی همچون اژدها و ققنوس نیز منشأ چینی دارد. از این زمان در طریقۀ نمایش اندام ها تحرک بیشتری حاصل می شود. تصویرگران شاهنامۀ دموت به نمایش حالات عاطفی انسان و تجسّم حجم و عمق تمایل داشتند که در سنّت نقاشی تزیینی ایرانی سابقه ندارد. نفوذ بیزانس (روم شرقی) نیز در نگارگری مکتب اول تبریز اندک نبود، و بیشتر در طریقۀ نمایش چین های لباس و استفاده از سایه های اندک تجلّی یافته است. به طور کلی در نیمۀ دوم قرن ۸ق رفته رفته درکی تازه از فضا، و میلی به گشایش مرزهای تجسّم دنیای واقعی بروز کرد، و مناظر طبیعی و فضاهای داخلی پرمایه تر و پرتفصیل تر شدند؛ و نهایتاً فضای تصویر شکل گسترده ای یافت و سرتاسر صفحه از پایین تا بالا به موازات خط افق و تقریباً تا لبۀ فوقانی نقاشی، را پوشاند.
دومین مکتب تبریز. در قرن ۱۰ق و در عصر صفویان پدید آمد. بهترین نمایندگان مکاتب مختلف هنری، به ویژه استادان مکتب هرات و در صدر آن کمال الدین بهزاد به تبریز ـ پایتخت صفویان ـ انتقال یافتند. در نتیجه فعالیت بهزاد در تبریز ترکیبی بین سنّت محلی و دستاوردهای مکتب بهزاد به وجود آمد. از هم آمیزی سنّت های باختری (تبریز) و خاوری (هرات) سبک اصیل و کاملی به وجود آمد که درخشان ترین نمونه های آن را در شاهنامۀ طهماسبی و نیز خمسۀ طهماسبی می توان یافت. سلطان محمد در این تلفیق نقش بسزایی داشت. نگارگرانی همچون میرمصور و آقا میرک بیش از سلطان محمد به سبک بهزاد وفادار ماندند. میرزا علی، میر سیدعلی، مظفرعلی، و دوست محمد از دیگر نگارگران این دوره اند. نگارگران مکتب دوم تبریز، به پیروی از سنت بهزاد، به تصویرکردن محیط زندگی و امور روزمره تمایل داشتند. به سبب کثرت روابط و تعدد وقایع ساختار فضای تصویر پیچیده تر شد؛ و ترازهای متعدد از خلال جلوه های شکل و رنگ، دور یا نزدیک می نمایند و به این ترتیب فضا هم دوبعدی است و هم تحرک دارد، هم یکپارچه است و هم ناپیوسته. این نوع فضاسازی چندساحتی، که از بینشی عارفانه متأثر است، اوج کمال و انسجام نظام زیباشناختی نگارگری ایرانی به شمار می رود.
wikijoo: مکتب_تبریز