نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
مقدمه. آنچه که امروز به عنوان موسیقی ایران شناخته می شود، ترکیب پیچیده و رنگارنگی است از چند کلان ـ فرهنگ در دوران باستان (پیش از اسلام)، دوران میانه (از ظهور اسلام تا حدفاصل بین انتهای صفویه و اواسط قاجاریه) و دوران جدید (از اواسط دوره ناصرالدین شاه تا امروز) و تعداد قابل توجهی از خرده فرهنگ های اقوامِ مهاجر، اقوام (گاه) مهاجم و اقوام همجوار با مرزهای دائم التغییر ایران. در ۱۵۰ سال گذشته، نفوذ دامنه دار و مداوم فرهنگ غرب (اروپای قبل از جنگ جهانی دوم و امریکای بعد از جنگ جهانی دوم) را باید به این مجموعۀ رنگین و غنی افزود؛ و قرائت خاص ایرانیان از فرهنگ غرب، به تنوع و گوناگونی و دامنه خلاقیت موسیقایی آنان افزوده و در مواردی نیز به حفظ و حراست از سنن ملی و میراث فرهنگی، تشویقشان نموده است. در هر کدام از ادوار تاریخی موسیقی در ایران: باستان، میانه و معاصر، می توان نظام های نظری، تأثیرپذیری ها و تأثیرگذاری ها، سازهای رایج (و سازهای متروک و پس از آن ها، سازهای جدید)، هنرمندان و نظریه پردازان و تألیفات ویژه آن دوره را بررسی کرد.دوران باستان، عصر اساطیر. اطلاعات اندکی که از این دوره باقی مانده است، در دیوان شعرهای حماسه پرداز (مهم ترین آن ها: شاهنامه فردوسی) و چند سنگ نبشته، الواحِ گلی و ظروف باقی مانده ای است که بر آن ها نقش نوازندگان و خوانندگان دیده می شود. فردوسی در شاهنامه، پدیدارشدن طبل بزرگ را از هوشنگ شاه، و سُرنای را از جمشیدشاه، و سپیدنای را از افراسیاب می داند. معروف ترین اثر باقی مانده که وجود و استمرار موسیقی را در آن عصر نشان می دهد، مُهر معروف به دست آمده از منطقۀ چغامیش نزدیک دزفول است که مربوط به ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد است و نشان دهندۀ ضیافتی است همراه موسیقی که به نوعی یک آیین مذهبی است. در این نقش نوازندگان چنگ، طبل و آوازخوانان دیده می شوند.
اوستا و سرزمین های عیلام و شوش کهن (۶۰۰ق ـ۷۰۰پ م). بخش اصلی کتاب مقدس زردشتیان اوستا، به نام «گات ها» که مجموعه ای از شعر هجایی (سیلابیک) بوده و با آواز (نغمه) و به شکل نیایش خوانده می شده، و بعضی، پسوند «گاه» در موسیقی امروزی ایران را بازمانده ای از «گات» می دانند. زردشتیان برای بخش کلامی و بخش آهنگین گات ها، اهمیتی یکسان قائل بودند و هیچ کدام را بدون دیگری اجرا نمی کردند. نماد «سروش»، فرشِتۀ مقدس در آیین زردشت که روز هفدهم هر ماه وابسته به اوست را نیز از شاخص های موسیقی این دوره دانسته اند. امّا سرزمین عیلام هم از نخستین پایگاه های استقرار موسیقی ایران بوده است که خوزستان، لرستان و کوه های بختیاری نشین را دربر می گرفت و مرکز یا پایتخت آن شوش بود. موسیقی در قالب آیین های نیایشی در معابد شوش اجرا می شده است. همچنین سنگ ـ نگاره معروف «کول فرعون» یا «فرح» نیز پیشوایان مذهبی را در حال تقدیم فدیه (قربانی) نشان می دهد؛ با یک طبل نواز و دو چنگ نواز.
دورۀ هخامنشی (۵۵۰ تا ۳۲۰پ م). اطلاعات دربارۀ موسیقی این دوره مهم تاریخی نیز بیش از ادوار قبلی نیست، و بخشی از آن ها متکی به روایات مورخیّن یونانی است. ازجمله هرودوت که به وجود شیپورنواز «حاضرباش» و مُغان سرودخوان هنگام حمله سپاهیان به دشمن اشاره کرده است؛ و گزنفون که روایتی روشن از نقش تهییج کننده شیپورنوازان را در سپاه هخامنشی ترسیم می کند. کرنای بلند و سنج، سازهایی بازیافته از عصر هخامنشی هستند که روی آن ها، نقوش نمادین میترا و آناهیتا به چشم می خورد.
دوره پارتیان (۲۵۰پ م ـ۲۲۶م). گذشته از چند نقش برجسته بر جام ها و ظروف باقی مانده از این دوره که حاکی از حضور خنیاگران در زندگی مردم و دربار شاهان است، وجود و تداوم طولانی دو نهاد موسیقایی را برخاسته و پرورده از دوره اشکانیان می دانند: فهلویات و گوسان ها. فهلویات که جمع مؤنت فَهْلَویه منسوب به فَلْهَوْ یا پهله (پهلوی) است و ریشۀ ترانه های پارسی محسوب می شود. شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم می نویسد «خوش ترین اوزان فهلویات است که ملحونات (اشعار آمیخته با آهنگ) آن را اورامنان نام کردند و اهل دانش ملحونات این وزن را ترانه نام کردند و شعر مجرد آن را دوبیتی خوانند». «ترانه» همان رباعی توأم با آواز و آهنگ بوده و نشان می دهد که اشعار محلی کنونی همان ترانه ها و بقایای نغمه های اصیل قدیمی است، و لفظ اورامنان اشاره دارد به اورامان کردستان (اکنون از توابع سنندج) که ترانه های ده هجایی آن را می توان دارای اصالت و ریشه پارتی دانست. ترانه های فهلویاتی یا پهلوی از سه تا دَه هجا (سیلاب) تشکیل می شده و به لحاظ سادگی و زیبایی مضامین و الفاظ، بین مردم رواج داشته و هنوز ریشه های آن در موسیقی برخی مناطق ایران موجود است. گوسان Gowsan به معنی موسیقی دان (شاعر و نوازنده و خواننده و سازنده)، ریشۀ پهلوی دارد و از زمان اشکانیان برخاسته است. گوسان ها روایتگری تاریخی را در قالب اشعار آهنگین و داستانی به عهده داشتند و «بخشی ها»ی خراسان امروز و «عاشیق ها»ی آذربایجان امروز را دنبالۀ همین سنّت می دانند.
دورۀ ساسانیان (۲۲۶ـ۶۵۱م). دوره ساسانی را شکوفاترین عصر موسیقی در ایران می دانند. موسیقی در این دوران بین طبقات مختلف مردم رواج یافت و بیشتر پادشاهان ساسانی با موسیقی آشنایی داشتند و از موسیقی دان ها حمایت می کردند. اردشیر اوّل یا اردشیر بابکان اولین شهریار ساسانی، برای موسیقی دانان، طبقۀ اجتماعی ویژه ای در نظر گرفت و خود نیز به نواختن نوعی تنبور آشنایی داشت. رواج یا ساخت عود را به شاپور اوّل نسبت داده اند. بهرام گور یا بهرام پنجم (۴۲۰ـ۴۳۸م) به ترقی مقام اجتماعی موسیقی دانان توجه داشت و برای رواج موسیقی در سرزمین پهناور ایران، از شِنکُل فرمانروای هندوستان درخواست کرد ۱۰هزار (یا به روایتی ۱۲هزار) خنیاگر به ایران اعزام کند و محققان، لولی ها، و حتی کولی ها را از نسل آن ها می دانند. خسرو اول انوشیروان (۵۳۱ـ۵۷۱م) طبقه بندی اردشیر اول را معتبر شناخت و در عصر او، مزدک، آیینی را بنا کرد که در آن، موسیقی به عنوان یکی از چهار رکن یا نیروی مدبر جهان وجود داشتند. یادگارهای بسیاری از عصر ساسانیان بر سنگ نبشته ها، نقش برجسته ها و سایر اسناد باستانی وجود دارد که علاقه به موسیقی را نشان می دهد. ازجمله حجاری طاق بستان کرمانشاه که موسیقی دانان را در حضور شاهنشاه در شکارگاه تصویر کرده و انواع طبل، سازهای بادی، چنگ، بربت (بربط) و تمبور (تنبور یا طنبور) را نشان می دهد. نامدارترین موسیقی دانان عصر باستان نیز متعلق به دوره ساسانی هستند. باربد (یا فهلبذ/پهلبد)، برخاسته از جهرم فارس، از این خنیاگران است که به دربار خسرو پرویز راه یافت و در برابر دیگر خنیاگر نامی دربار، یعنی «سرکیس» (یا سِرکَش/سرکس) قرار گرفت. داستان معروف مرگ شبدیز (اسب محبوب خسروپرویز)، رواج خسروانیات (سرودهای خسروانی)، اختراع سی لحن مخصوص باربدی را به باربد نسبت می دهند. گذشته از باربد و سرکیس، رامتین (رامی و یا رامین) و نَکیسا (نگیسا) را نیز از خنیاگران نامی ایران عصر ساسانی می دانند و در دیوان شاعران اعصار بعد از ساسانیان، نام آن ها، الحان شان و سازهایشان، مکّرر ذکر شده است.
دوران اولیه اسلامی (۲۳ق ـ ۱۳۲ق). مدارک باقی مانده از دورۀ خلفای راشدین نشان دهندۀ نقش مؤثر هنر و هنرمندان ایرانی در جهان اسلامی آن روز است. از هنرمندان آن عهد، می توان از طویس (۹۲ق)، سائب خاثر (۶۴ق) و نشیط فارسی نام برد. اینان به رسم زمانه نوازنده و خواننده بودند و در ابتدای کار با خواندن اشعار عربی به شهرت می رسیدند و سپس آهنگ های ایرانی را در شهرهای بزرگ دنیای اسلام، رواج می دادند. در دوره بنی امیه (۴۱ـ۱۳۲ق) به خاطر استقبال خلفای اموی از موسیقی برخلاف سیرۀ متشرعانه خلفای راشدین موسیقی رواج و رونق بسیاری یافت. موسیقی دانان بزرگی نظیر مُعبد، ابن سُریج، عطرد و ابن عایشه ظهور کردند و هنرمندان مسلمان براثر آشنایی با تمدن روم شرقی یا بیزانس، با آثار موسیقی دانان و دانشمندان یونانی آشنا شدند و از آنان، تأثیر پذیرفتند. از موسیقی دانان معروف این دوره ابن مسجح (وفات ۹۷ق) پالاینده موسیقی عرب از فواصل ناساز (نبرّات) و نیز ابن محرز که ایرانی الاصل و مبتکر فن دوبیتی خوانی بود.
دورۀ خلفای عباسی (۱۳۲ـ۶۵۶ق). موسیقی دانان ایرانی، از نظریه دان ها تا عاملان به نوازندگی و خوانندگی، میراث موسیقی ایران نوین عصر اسلامی را تا مرزهای دور گستردند. از مهم ترین موسیقی دانان این دوره، باید از زریاب (۱۳۸ـ۲۰۶ق) نام برد که موسیقی ایرانی ـ اسلامی عصر خود را در اندلس (اسپانیا) تأسیس کرد. همچنین از خاندان موصلی ها یعنی ابراهیم و فرزندش اسحق (در قرن دوم و سوم هجری) که ایرانی تبار و از استادان کم نظیر موسیقی و مورد عنایت دربار خلفای عباسی بودند. به این دو موسیقی دان ساخت بعضی مقام ها و ارتفاع های مشهور را نسبت داده اند و ابن الندیم در کتاب الفهرست بالغ بر ۴۰ اثر به اسحاق نسبت داده است. همچنین باید نام برد از منصور زلزل رازی ( ـ۱۷۵ق) که نظریه دان و کاشف فاصلۀ سوم خنثی معروف به فاصله زلزل است. همچنین، خلیل بن احمد فراهیدی (۱۰۰ـ ۱۷۵ق) موسیقی دان عروضی و وزن شناس و احمد سرخسی ( ـ۲۸۶ق) که از شاگردان کندی بود و در موسیقی، دیدگاهی فلسفی داشت و آرای او در کتاب کمال ادب الغناء آمده است. دربارۀ آثار موسیقایی این دوره، به روایت کتاب عظیم الاغانی نوشتۀ ابوالفرج اصفهانی و دیگر منابع، فهلویات، ترانه های آهنگین و نیز از رواج تنبور و دانگ های برخاسته از پرده بندی خاص این ساز و تأثیرپذیری نظری دانان اسلامی از آراء موسیقی شناسان یونانی می توان نام برد.
دوره حکومت های ایرانی تا تیموریان (قرون ۳ تا ۹ق). راتبه نیشابوری (۲۰۵ـ۲۵۹ق) از موسیقی دانان بنام دورۀ طاهریان است. در دوره سامانیان، توجه به فرهنگ اصیل ایرانی قدرت گرفت و شاعران خنیاگری چون رودکی را در حمایت خود پرورد. همچنین فیلسوف موسیقی شناس ابونصر فارابی ( ـ۳۳۹ق) صاحب مهارت شایان تحسین در علم و در عمل موسیقی بود و داستان های شگفت انگیزی از مهارت او در تصرف نفوس انسانی توسط موسیقی را نقل می کنند. افزودن سیم پنجم به عود و نیز تألیفاتی مهم در موسیقی را از فارابی دانسته اند. ازجمله، کتاب مهم الموسیقی الکبیر که در آن به توضیح آلات موسیقی مشهور دورۀ خود و شرح نظام فواصل و پرده ها پرداخته است. از دیگر کتب مشهور و مهم در زمینۀ موسیقی ایرانی باید از کتاب مفصل الاغانی نام برد که ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق) تألیف کرده و در آن به تفصیل به شرح مقامات موسیقی دورۀ خود، ایقاعات و طرز اجرای آن ها به انگشتان و شرح احوالات موسیقی دانان مشهور، پرداخته است. الاغانی هنوز هم از مهم ترین مراجع در تحقیق پیرامون موسیقی دنیای اسلامی قدیم شمرده می شود و از منابع ارزنده دربارۀ شرح احوال موسیقی دانان ایرانی تبار آن عصر است. رسائل اخوان الصفا نیز به علوم مختلف و ازجمله موسیقی، اشاره دارد و در بحث وزن، مطالب ارزنده ای را عنوان کرده و داستان هایی تلمیح وار را دربارۀ وجوه پیدایش موسیقی و سازها، ارائه نموده است. از دیگر دانشمندان بزرگ این دوره باید از ابن سینا ( ـ ۴۲۸ق) نام برد. از آثار ابن سینا، بخش موسیقی در کتاب شفا و رسالۀ موسیقی در دانشنامۀ علائی باقی مانده و دیگر آثار او ازبین رفته است. ابن سینا در شرح فواصل و پرده های سازندۀ موسیقی براساس پرده بندی عود و رباب، مطالبی ارزنده دارد. همچنین شاگرد وی ابومنصور زیله اصفهانی ( ـ۴۴۰ق) که از نظریه دانان بوده و کتاب الکافی فی الموسیقی از اوست و روش نغمه پردازی به وسیلۀ حروف ابجدی را نیز از او می دانند. تکامل آراء نظریه دانان موسیقی ایران، همپا با مهارت عملی، که در فضای مساعد حوزه های علمی و مشرب فلسفی آن ها پرورانده می شد، در عصر سلجوقیان به اوج رسید. رسالۀ موسیقی خیام، شاعر و فیلسوف و ریاضی دان نامدار ایرانی در همین عصر نوشته شد. عنصرالمعالی کیکاوس بن زیار، شهریار ایرانی، در کتاب معروف قابوس نامه، قسمتی را به موسیقی پرداخته و بخش مسائل اخلاقی مربوط به رفتار موسیقی دان را در نظر داشته است. امّا بزرگترین هنرمند این دوران، صفی الدین ارموی ( ـ۶۹۳ق/۱۲۹۳م) است، موسیقی دان و خوشنویس و ادیب، که مخترع دو ساز جدید «نزهة» (نوعی سنتور) و مُغنی (نوعی عود) بوده است. دو کتاب ارزشمند «الادوار» و رسالۀ شرفیه از او باقی مانده که تا سال های سال به عنوان کتاب درسی استفاده می شد. در این دو کتاب، اصول علمی موسیقی، فواصل، ایقاعات، و جالب تر از همه تلاش برای ایجاد نوعی شیوۀ نغمه نگاری، دیده می شود. از دیگر دانشمندان بزرگ این عصر، باید از خواجه نصیرطوسی ( ـ۶۷۳ق) مؤلف رساله مختصر موسیقی و نیز قطب الدین شیرازی ( ـ۷۱۰ق) موسیقی شناس نظری و صاحب رسالۀ موسیقی در کتاب درة التاج نام برد و بخش موسیقی رسالۀ نفائس الفنون فی عرائس العیون نوشته شمس الدین محمود آملی (تألیف بین ۷۳۵ـ ۷۴۲ق) نیز از یادگارهای همین دوران است. شاعر مشهور قرن نهم، مولانا عبدالرحمن جامی (۸۱۸ ـ ۸۹۸ق) نیز رساله ای در موسیقی دارد. اما مهم ترین موسیقی دان عامل به عمل و نظریه دان خلاق عبدالقادر مراغی ( ـ ۸۳۸ق) است که در دربار آل جلایر پرورده شد، ولی در حملۀ تیمور به بغداد، اسیر شد و با خواندن آیات مناسبی از کلام الله مجید با صدای خوش، معجزه آسا از مرگ نجات یافت. وی آثارش را به فارسی نوشته و دو اثر بزرگ مقاصدالالحان و جامع الالحان (و رسالۀ خاتمه) از اوست. کتاب کنزالتحف را نیز از آثار عبدالقادر دانسته اند که بخش ساز شناسی آن با داشتن تصاویر سازهای رایج در زمان مؤلف، منبعی کم نظیر محسوب می شود.
عصر صفویه تا اواسط قاجار (۹۰۷ـ۱۲۸۰ق). عده ای از موسیقی پژوهان نوشته اند که موسیقی در عصر صفویه خاموش شد و رونق چندانی نداشت. با این حال از موسیقی دوره صفویه، رسالات متعدد و نگاره هایی بر بناها و ظروف باقی مانده است. رسالۀ انیس الارواح تألیف کاشف الدین ابراهیم یزدی و رسالۀ بسیار معروف بهجت الروح یادگار این دوران است. در این رساله اشاراتی جالب توجه به منشأ پیدایش موسیقی از دیدگاه اساطیری و اوقات اجرای موسیقی برحسب ساعات شبانه روز آمده است. در دورۀ زندیه، به لحاظ مشرب آزاده کریم خان، موسیقی دانان از وضعیت فشار و ناامنی رستند و از آن دوران، چند رساله و نام تعدادی موسیقی دان باقی مانده است، ازجمله چالانچی خان و پری خان. با ورود به عصر قاجار، آخرین عصر حیات نظام های سنتی نظری و عملی در موسیقی فرا می رسد. نظام مقامی به دستگاهی تغییر می کند، تعدادی از سازهای قدیم، مهجور و یا متروک می شوند و سازهای تازه و نیز سازهای تغییر یافته جای آن ها را می گیرد. نوشتن رسالات ادامه دارد ولی از قوت و استحکام و درخشندگی علمی ادوار سابق در آن ها اثری نیست.
عصر ناصری تا سقوط قاجار (۱۲۸۰ق ـ۱۳۴۵ق/۱۳۰۴ش). تأثیرپذیری ایرانیان در زمینه موسیقی از فرهنگ اروپا از اواسط قرن ۱۹ و عصر حکومت ناصرالدین شاه قاجار (حکومت: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳ق) آغاز شد. در عصر ناصری، موسیقی دستگاهی (ردیف) با مدد از هنر و نبوغ خاندان معروف «فراهانی» و نیز استادان گرد آمده از شیراز، اصفهان، تبریز و قزوین، درخشش فوق العاده یافت. همچنین در ۱۳۴۷ش اولین مستشار و معلم تمام وقت موسیقی به نام آلفرد لومر ( ـ ۱۹۰۶) به استخدام دولت ایران درآمد و با تأسیس شعبۀ موزیک در مدرسۀ دارالفنون، نخستین دستۀ موزیک نظامی را پدید آورد. سازهایی همچون ویولن، پیانو، فلوت و کلارینت (قره نی) و ارگ دستی، در آن زمان به ایران راه یافتند و توسط برخی موسیقی دانان با ذوق، برای اجرای موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار گرفتند. در عصر مظفرالدین شاه موسیقی دانان ایرانی نیز راه تحول و تجدد در موسیقی را گشودند. غلامرضاخان سالار معَزز و شاگردانش، بخش هایی از ردیف را به صورت نت نوشتند و آثاری برای موسیقی ایرانی در قالب مارش و سرود ساختند. درویش خان (۱۲۵۸ـ۱۳۰۵ش) نوازندۀ چیره دست تار و سه تار، اولین آهنگ ساز ایرانی به مفهوم جدید آن شناخته شد و در آثارش، آگاهانه و با رعایت عالی ترین معیارهای زیباشناسی ایرانی، نکته هایی از رعایت فُرم، ارتباط دورنی جملات، فاصله گیری منطقی از ردیف و توجه به موسیقی غربی را به کار برد. ابوالقاسم عارف قزوینی (۱۲۶۱ـ۱۳۱۲ش) با ساختن تصنیف های ملی ـ وطنی، تغّزل و میهن دوستی را به هم آمیخت. دو برادر موسیقی دان میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله الگوهای اجرای موسیقی ایران را تثبیت کردند. مهدیقلی خان هدایت معروف به مخبرالسلطنه (۱۲۴۲ـ۱۳۳۴ش) رجل سیاسی و نخست وزیر، کتاب مفصل مجمع الادوار و رسالۀ ابجدی در کتابت موسیقی را نوشت. اولین کمپانی های ضبط موسیقی در دوره مظفرالدین شاه به تهران آمدند و شماری از بهترین هنرمندان پایتخت، در سفر به پاریس و تفلیس و لندن، آثاری از هنر موسیقی عصر خود را در صفحه پر کردند. سید حسین طاهرزاده (۱۲۶۱ـ۱۳۳۴ش) استاد آواز روش نوین در اعتلای فن بیان بلیغ هنری و مبانی زیباشناسی در ترکیب شعر و موسیقی، آواز ایرانی را حیاتی دیگر بخشید و علی اکبر شیدا ( -۱۲۸۵ش) با سرودن تصانیف عاشقانه، دوباره توجه اهل موسیقی را به این شاخه از هنر موسیقی جلب کرد.
عصر پهلوی (۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ش). توجه به موسیقی در این عصر به سه دوره تقسیم می شود: عصر رضاشاه (۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش)، دوره اوّل محمدرضا شاه (۱۳۲۰ـ۱۳۳۴ش) و دورۀ دوم (۱۳۳۴ـ۱۳۵۷ش) که دوران نتیجه گیری از حرکت های تجددخواهانه عصر مشروطیت و بعد از آن در زمینۀ موسیقی است. در این ۵۳ سال، هم رویکرد به غرب در اوج خود بود و هم توجه به میراث سنتّی شدت گرفت. تاریخ موسیقی ایران در این عصر را باید بنابر تاریخچۀ تشکیل نهادهای دولتی و نهادهای نیمه دولتی ـ نیمه خصوصی بررسی کرد. چراکه تنها در این دوره است که موسیقی به شکل یک پدیدۀ اجتماعی و دارای سازمان های مشخص، پدید می آید. اولین طلیعۀ جدی موسیقی عصر نوین را باید در اقدامات علینقی وزیری (۱۲۶۶ـ۱۳۵۸ش) جست وجو کرد. وی که نوازندۀ چیره دست تار بود، با پنج سال تحصیل آزاد در فرانسه و آلمان، تصمیم گرفت بنیانی نوین برای موسیقی ایران به وجود بیاورد. وی «مدرسۀ عالی موسیقی» را تأسیس کرد و در آن به تربیت شاگردان برای کار در ارکستر، اجرای آثاری متفاوت با روش پیشین آن در عصر قاجار، تألیف کتب آموزشی و اجرای کنسرت پرداخت. شاگردان او در دهه های بعد، مسئولین هنری و اداری موسیقی ایران در سال های ۱۳۲۰ـ۱۳۵۰ شدند. وزیری در سال های ۱۳۰۷ـ۱۳۱۲ تعدادی محدود از آثار ارکسترال و تک نوازی های خود را روی صفحه ضبط کرد و بعد از تلاش های بسیار در راه اعتلای مدرسه های موسیقی به هنرستان های موسیقی در ۱۳۱۳ ش به دستور رضاشاه از تمام امور موسیقی بر کنار شد. با شروع دورۀ دوم غلامحسین مین باشیان (۱۲۸۹ـ۱۳۵۹ش) تصدی ادارۀ موسیقی کشور را در دست گرفت و با استخدام دوازده تن از اساتید چک، جریان دولتی موسیقی کشور را تماماً در اختیار آموزش موسیقی کلاسیک اروپایی گذاشت و نخستین نشریۀ مخصوص موسیقی به زبان فارسی (با نام موسیقی به سردبیری صادق هدایت) و نخستین ایستگاه رادیویی کشور که برنامۀ موسیقی ایرانی و اروپایی پخش می کرد در ۱۳۱۸ش، تأسیس شد. دومین دورۀ ضبط صفحات گرامافون (۱۳۰۳ـ۱۳۲۸ش) نیز در این سال ها بود و سالن های کنسرت، سینماها و مجلات هنری بر رونق موسیقی افزود. با سقوط رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، امور موسیقی کشور گاه در دست موسیقی دانان متجدد ملی گرا (وزیری، خالقی، معروفی و ...) و گاه در دست موسیقی دانان تحصیل کرده در کنسرواتوارهای غربی و معتقد به کپی کردن روش آن ها بود (پرویز محمود، روبیک گریگور یان و ...) در ۱۳۲۲، روح الله خالقی (۱۲۸۵ـ۱۳۴۴ش) شاگرد برجستۀ مکتب وزیری، انجمن و ارکستر موسیقی ملی را برای پیشبرد اهداف تجددخواهانه در زمینۀ موسیقی ملی تأسیس کرد و در ۱۳۲۸، هنرستان موسیقی ملی را بنیاد گذاشت. نخستین ارکستر سمفونیک، صداخانه، پخش تحقیقات فولکلور، و مجلات تخصصی موسیقی همچون موزیک ایران (۱۳۳۱ـ۱۳۵۲) در همین دوران فعالیت کردند. دو هنرستان (عالی موسیقی/موسیقی ملی) به ترتیب، موسیقی کلاسیک اروپایی و موسیقی ملی ایرانی را با حضور بهترین استادان وقت تدریس می کردند و برای فارغ التحصیلان هر کدام از آن ها مکان و امکان مناسب برای اجرای آثار موسیقی وجود داشت. ارکستر سمفونیک تهران به رهبری حشمت سنجری از ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۱ فعالیت تمام وقت داشت و بعد از او، فرهاد مشکات به رهبری این ارکستر برگزیده شد. در رادیو تهران (شبکه سراسری)، داود پیرنیا (۱۲۸۰ـ۱۳۵۰) برآمده از خانوادۀ اشراف قدیمی ایرانی و آشنا با شعر و موسیقی، سلسله برنامه های «گل ها» را بنیانگذاری کرد در مدت ۲۳ سال فعالیت (که ۱۰ سال آن با حضور پیرنیا و باقی زیر نظر محمد میرنقیبی و امیرهوشنگ ابتهاج بود)، نزدیک ۶۰۰ برنامۀ موسیقی ایرانی در چارچوبی کلاسیک، تهیه شد که در آن ها، بهترین استادان نوازنده، خواننده، آهنگ ساز و شاعر، آثار خود را اجرا، ضبط و پخش کردند. تلویزیون ایران که در ۱۳۳۷ش به صورت خصوصی بود، در اوایل دهۀ ۱۳۴۰ توسط دولت خریداری و با تشکیلات رادیو ادغام شد و نام سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران را به خود گرفت و با تشکیل واحدی گسترده برای فعالیت های موسیقایی، اقداماتی مهم را برای پیشبرد و ارتقای هنر موسیقی در شاخه های مختلف غربی، ایرانی (شهری و محلی) و معرفی موسیقی ملل را آغاز کرد. «مرکز حفظ و اشاعۀ موسیقی» با سرپرستی هنری نورعلی برومند (۱۲۸۴ـ۱۳۵۵) استاد تار و سه تار و ردیف شناس و با سرپرستی اداری داریوش صفوت (۱۳۰۷ـ ) وظیفه بازیابی و نگهداری و آموزش میراث موسیقی عصر قاجار به نوازندگان را به عهده گرفت و اکثر نوازندگان مطرح موسیقی سنتی در سال های ۱۳۵۷ـ۱۳۸۶ از این مرکز فارغ التحصیل شده و یا در آن آموزش دیدند. گروه گردآوری و پژوهش موسیقی مناطق ایران به سرپرستی فوزیه مجد (۱۳۱۷ـ ) اولین آهنگ ساز زن ایرانی، به تحقیق در فرهنگ های فراموش شده اطراف ایران پرداخت و نمونه هایی نفیس از هنر خنیاگران گمنام ایرانی را ضبط کرد. اولین دپارتمان دانشگاهی موسیقی در دانشکده هنرهای زیبا (دانشگاه تهران) در۱۳۴۴ تأسیس شد و با مدیریت اداری مهدی بر کشلی (۱۲۹۱ـ۱۳۶۶) موسیقی شناس و فیزیکدان و بعــدها هـرمز فرهت (۱۳۰۷ـ )، اولین فارغ التحصیلان دانشگاهی این رشته در ایران را بیرون داد. موسیقی پاپ (و پخش مردمی موسیقی ایرانی) نیز از سال های ۱۳۴۷ـ۱۳۴۸ دورۀ تازه ای متفاوت با مسیری که در چهار دهه قبل داشت را آغاز کرد. همچنین نخستین متون مرجع (اعم از نوشتاری و شنیداری) برای موسیقی ایرانی تهیه شد: ۲ جلد کتاب سرگذشت موسیقی ایران نوشته روح الله خالقی، کتاب بزرگ ردیف موسیقی ایران نوشته موسی معروفی و با همکاری لطف الله مفخم پایان و کتاب ردیف های ویولن و سنتور و سه تار ابوالحسن صبا. ضبط ردیف موسیقی ایران به روایت استادان نورعلی برومند، علی اصغر بهاری، عبدالله دوامی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، سلیمان روح افزا و در سطحی دیگر، ردیف دورۀ متوسطه (آواز) استاد دوامی به روایت شاگرد ایشان، محمود کریمی، اولین گروه های مخصوص اجرای سنت موسیقی قاجار نیز توسط محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان و حسین علیزاده با عناوین «چاووش» و «عارف» و «شیدا» از این دوره تأسیس شدند. با تمام فعالیت های همه جانبه ای که در اشاعۀ موسیقی از هر نوع، در بدنۀ دولت و از طرف بخش خصوصی دیده می شد، باز هم صدای نارضایتی موسیقی دانان دارای وجهۀ هنری و منش کلاسیک، در جامعه بلند بود. بیشتر اعتراض اینان مربوط به گسترش روزافزون موسیقی پاپ بود که به زعم آن ها بی ریشه و بی هویت می آمد و دشمن جدی اشاعۀ موسیقی های هنری و «جدی» به شمار می رفت، این نارضایتی موسیقی دانان تا ۱۳۵۸ ادامه داشت؛ تا این که انقلاب اسلامی بهمن ۱۳۵۷، یکسره مناسبات را عوض کرد.
دورۀ جمهوری اسلامی (۱۳۵۷ـ۱۳۸۶ش). گروهی از موسیقی دانان برآمده از مرکز حفظ و اشاعه و گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا (دانشگاه تهران) از اوان وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ با آن همراهی کرده و به شادی پیروزی آن، سرودهای قوی و مؤثری ساختند. واحد موسیقی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در سال های ۱۳۵۹ـ۱۳۶۷ش در طی دورۀ دفاع مقدس، سرودهای بسیاری را تولید کرد که در آن ها از هنر و دانش فارغ التحصیلان هنرستان های موسیقی در سال های ۱۳۳۰ـ۱۳۵۰ استفاده شد و شماری از این سرودها از لحاظ هنری و فنی، قابل توجه و شایسته ماندگاری هستند. از ۱۳۶۸ موسیقی نفس تازه ای گرفت. به ویژه موسیقی موسوم به سنتی که بیش از سایر انواع موسیقی در کشور به فضای اعتقادی کشور نزدیک بود و رنگ آشکارتری از تعلق به فضای سنت دینی و علمی داشت. در یک دوره دَه ساله: ۱۳۶۷ـ۱۳۷۷، بازار تولید موسیقی سنتی اعم از نوار و کنسرت و نیز آموزش سازهای ایرانی، رونق بی سابقه ای یافت و تورهای طویل المدت کنسرت های خوانندگان مطرح شده در سال های بعد از انقلاب همچون محمدرضا شجریان (۱۳۱۸ـ ) و شهرام ناظری (۱۳۲۸ـ ) دور دنیا به راه افتاد. هنرستان ها مجدداً فعال شدند و بخش موسیقی زیرنظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با نام مرکز سرود و آهنگ های انقلابی (و بعدها مرکز موسیقی ایران، دفتر موسیقی و شعر) به برگزاری جشنواره های سراسری فجر اقدام کرد. تاریخچه موسیقی در ۲۸ سال نظام جمهوری اسلامی را باید با توجه به عملکرد نهادهای اداری آن بررسی کرد چرا که دولت در تمام شئون موسیقی، حضور، دخالت داشت. گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا بعد از حدود ۱۰ سال تعطیلی دوباره آغاز به کار کرد و گروه موسیقی برای دانشگاه های هنر، دانشگاه آزاد و دانشگاه سوره تأسیس شدند. حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی نیز از ۱۳۶۲ به عنوان نهاد خودجوش و انقلابی و مستقل از نهادهای باقی ماندۀ عصر پهلوی آغاز به کار کرد و طی ۲۵ سال فعالیت مستمر، تأثیرات ارزنده ای در معرفی موسیقی دانان، تولید آثار نخبه، برگزاری جشنواره های بزرگ در زمینه موسیقی نواحی بر جای گذاشت. در ۱۳۷۷، «خانۀ موسیقی» به عنوان نخستین نهاد صنفی و مستقل از بدنۀ وزارت ارشاد و بودجه دولتی، توسط تنی چند از موسیقی دانان تأسیس شد. خانۀ موسیقی طی هشت سال فعّالیت، کانون های متعددی را تشکیل داد ازجمله کانون های نوازندگان، سازسازان، آهنگ سازان و پژوهشگران. امّا هیچ گاه در مقام سیاست گذار و عامل مؤثر در سرنوشت موسیقی کشور نبود و نتوانست اهمیتی را که سه مرکز سیاست گذار موسیقی کشور (دفتر موسیقی وزارت ارشاد، واحد موسیقی صدا و سیما، و مرکز موسیقی حوزه هنری) داشتند را بیابد. پیش از خانۀ موسیقی، اولین انجمن صنفی موسیقی دانان کشور در پوشش وزارت کار و امور اجتماعی شکل گرفته بود امّا کار آن انجمن، با زمینۀ مساعدی برای پیشرفت روبه رو نشد. از ۱۳۷۶ نیز کم کم زمینه انتشار نشریات تخصصی موسیقی در ایران فراهم گردید. نشریات هنر موسیقی، مقام، ماهور و بعدها فرهنگ و آهنگ، گزارش موسیقی و فصل نامه آهنگ، و نیز چند نشریۀ مخصوص موسیقی پاپ در ایران منتشر شدند. در خارج از کشور نیز دو نشریه آوای شیدا و آوا در زمینۀ معرفی موسیقی ایرانی، فعالیت داشتند. موسیقی های گوناگون ایران (سنتی شهری، نواحی، سمفونیک و ...) با ابعاد بی سابقه ای در جشنواره های خارج از کشور مطرح شدند و در اقصی نقاط جهان، موسیقی ایرانی در پهنه ای وسیع معرفی شد که تا پیش از آن سابقه نداشت. آخرین جریانی که بخش سیاست گذاران موسیقی در نظام جمهوری اسلامی بدان توجه کردند، موسیقی پاپ و انواع موسیقی هایی بود که در بخش های عمدۀ مطالب و ابزار اجرا، از فرهنگ های غربی (بیشتر با گرایش انگلیسی امریکایی)، الگو می گیرند. از ابتدای ۱۳۵۸، تولید این نوع موسیقی به خاطر ناهمخوانی با روحیه سنتی و اهداف اعتقادی، ممنوع اعلام شد و موسیقی دانان این شاخه، یا مهاجرت کردند، یا گوشه نشین شدند و یا به فعالیت در دیگر ژانرهای موسیقی پرداختند. از اوایل دهه ۱۳۷۵ـ۱۳۸۵، تولید موسیقی پاپ با حمایت صدا و سیما و مرکز سرود آهنگ های انقلابی وزارت ارشاد، رشد کّمی بی سابقه ای یافت و ستارگان نوظهور موسیقی پاپ مورد تأیید نظام اسلامی در سینما و ورزش نیز فعالیت کردند و سوژه مجله های جوان پسند قرار گرفتند.
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
نقش مهر چغامیش، خوزستان
مقدمه. آنچه که امروز به عنوان موسیقی ایران شناخته می شود، ترکیب پیچیده و رنگارنگی است از چند کلان ـ فرهنگ در دوران باستان (پیش از اسلام)، دوران میانه (از ظهور اسلام تا حدفاصل بین انتهای صفویه و اواسط قاجاریه) و دوران جدید (از اواسط دوره ناصرالدین شاه تا امروز) و تعداد قابل توجهی از خرده فرهنگ های اقوامِ مهاجر، اقوام (گاه) مهاجم و اقوام همجوار با مرزهای دائم التغییر ایران. در ۱۵۰ سال گذشته، نفوذ دامنه دار و مداوم فرهنگ غرب (اروپای قبل از جنگ جهانی دوم و امریکای بعد از جنگ جهانی دوم) را باید به این مجموعۀ رنگین و غنی افزود؛ و قرائت خاص ایرانیان از فرهنگ غرب، به تنوع و گوناگونی و دامنه خلاقیت موسیقایی آنان افزوده و در مواردی نیز به حفظ و حراست از سنن ملی و میراث فرهنگی، تشویقشان نموده است. در هر کدام از ادوار تاریخی موسیقی در ایران: باستان، میانه و معاصر، می توان نظام های نظری، تأثیرپذیری ها و تأثیرگذاری ها، سازهای رایج (و سازهای متروک و پس از آن ها، سازهای جدید)، هنرمندان و نظریه پردازان و تألیفات ویژه آن دوره را بررسی کرد.دوران باستان، عصر اساطیر. اطلاعات اندکی که از این دوره باقی مانده است، در دیوان شعرهای حماسه پرداز (مهم ترین آن ها: شاهنامه فردوسی) و چند سنگ نبشته، الواحِ گلی و ظروف باقی مانده ای است که بر آن ها نقش نوازندگان و خوانندگان دیده می شود. فردوسی در شاهنامه، پدیدارشدن طبل بزرگ را از هوشنگ شاه، و سُرنای را از جمشیدشاه، و سپیدنای را از افراسیاب می داند. معروف ترین اثر باقی مانده که وجود و استمرار موسیقی را در آن عصر نشان می دهد، مُهر معروف به دست آمده از منطقۀ چغامیش نزدیک دزفول است که مربوط به ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد است و نشان دهندۀ ضیافتی است همراه موسیقی که به نوعی یک آیین مذهبی است. در این نقش نوازندگان چنگ، طبل و آوازخوانان دیده می شوند.
اوستا و سرزمین های عیلام و شوش کهن (۶۰۰ق ـ۷۰۰پ م). بخش اصلی کتاب مقدس زردشتیان اوستا، به نام «گات ها» که مجموعه ای از شعر هجایی (سیلابیک) بوده و با آواز (نغمه) و به شکل نیایش خوانده می شده، و بعضی، پسوند «گاه» در موسیقی امروزی ایران را بازمانده ای از «گات» می دانند. زردشتیان برای بخش کلامی و بخش آهنگین گات ها، اهمیتی یکسان قائل بودند و هیچ کدام را بدون دیگری اجرا نمی کردند. نماد «سروش»، فرشِتۀ مقدس در آیین زردشت که روز هفدهم هر ماه وابسته به اوست را نیز از شاخص های موسیقی این دوره دانسته اند. امّا سرزمین عیلام هم از نخستین پایگاه های استقرار موسیقی ایران بوده است که خوزستان، لرستان و کوه های بختیاری نشین را دربر می گرفت و مرکز یا پایتخت آن شوش بود. موسیقی در قالب آیین های نیایشی در معابد شوش اجرا می شده است. همچنین سنگ ـ نگاره معروف «کول فرعون» یا «فرح» نیز پیشوایان مذهبی را در حال تقدیم فدیه (قربانی) نشان می دهد؛ با یک طبل نواز و دو چنگ نواز.
دورۀ هخامنشی (۵۵۰ تا ۳۲۰پ م). اطلاعات دربارۀ موسیقی این دوره مهم تاریخی نیز بیش از ادوار قبلی نیست، و بخشی از آن ها متکی به روایات مورخیّن یونانی است. ازجمله هرودوت که به وجود شیپورنواز «حاضرباش» و مُغان سرودخوان هنگام حمله سپاهیان به دشمن اشاره کرده است؛ و گزنفون که روایتی روشن از نقش تهییج کننده شیپورنوازان را در سپاه هخامنشی ترسیم می کند. کرنای بلند و سنج، سازهایی بازیافته از عصر هخامنشی هستند که روی آن ها، نقوش نمادین میترا و آناهیتا به چشم می خورد.
دوره پارتیان (۲۵۰پ م ـ۲۲۶م). گذشته از چند نقش برجسته بر جام ها و ظروف باقی مانده از این دوره که حاکی از حضور خنیاگران در زندگی مردم و دربار شاهان است، وجود و تداوم طولانی دو نهاد موسیقایی را برخاسته و پرورده از دوره اشکانیان می دانند: فهلویات و گوسان ها. فهلویات که جمع مؤنت فَهْلَویه منسوب به فَلْهَوْ یا پهله (پهلوی) است و ریشۀ ترانه های پارسی محسوب می شود. شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم می نویسد «خوش ترین اوزان فهلویات است که ملحونات (اشعار آمیخته با آهنگ) آن را اورامنان نام کردند و اهل دانش ملحونات این وزن را ترانه نام کردند و شعر مجرد آن را دوبیتی خوانند». «ترانه» همان رباعی توأم با آواز و آهنگ بوده و نشان می دهد که اشعار محلی کنونی همان ترانه ها و بقایای نغمه های اصیل قدیمی است، و لفظ اورامنان اشاره دارد به اورامان کردستان (اکنون از توابع سنندج) که ترانه های ده هجایی آن را می توان دارای اصالت و ریشه پارتی دانست. ترانه های فهلویاتی یا پهلوی از سه تا دَه هجا (سیلاب) تشکیل می شده و به لحاظ سادگی و زیبایی مضامین و الفاظ، بین مردم رواج داشته و هنوز ریشه های آن در موسیقی برخی مناطق ایران موجود است. گوسان Gowsan به معنی موسیقی دان (شاعر و نوازنده و خواننده و سازنده)، ریشۀ پهلوی دارد و از زمان اشکانیان برخاسته است. گوسان ها روایتگری تاریخی را در قالب اشعار آهنگین و داستانی به عهده داشتند و «بخشی ها»ی خراسان امروز و «عاشیق ها»ی آذربایجان امروز را دنبالۀ همین سنّت می دانند.
دورۀ ساسانیان (۲۲۶ـ۶۵۱م). دوره ساسانی را شکوفاترین عصر موسیقی در ایران می دانند. موسیقی در این دوران بین طبقات مختلف مردم رواج یافت و بیشتر پادشاهان ساسانی با موسیقی آشنایی داشتند و از موسیقی دان ها حمایت می کردند. اردشیر اوّل یا اردشیر بابکان اولین شهریار ساسانی، برای موسیقی دانان، طبقۀ اجتماعی ویژه ای در نظر گرفت و خود نیز به نواختن نوعی تنبور آشنایی داشت. رواج یا ساخت عود را به شاپور اوّل نسبت داده اند. بهرام گور یا بهرام پنجم (۴۲۰ـ۴۳۸م) به ترقی مقام اجتماعی موسیقی دانان توجه داشت و برای رواج موسیقی در سرزمین پهناور ایران، از شِنکُل فرمانروای هندوستان درخواست کرد ۱۰هزار (یا به روایتی ۱۲هزار) خنیاگر به ایران اعزام کند و محققان، لولی ها، و حتی کولی ها را از نسل آن ها می دانند. خسرو اول انوشیروان (۵۳۱ـ۵۷۱م) طبقه بندی اردشیر اول را معتبر شناخت و در عصر او، مزدک، آیینی را بنا کرد که در آن، موسیقی به عنوان یکی از چهار رکن یا نیروی مدبر جهان وجود داشتند. یادگارهای بسیاری از عصر ساسانیان بر سنگ نبشته ها، نقش برجسته ها و سایر اسناد باستانی وجود دارد که علاقه به موسیقی را نشان می دهد. ازجمله حجاری طاق بستان کرمانشاه که موسیقی دانان را در حضور شاهنشاه در شکارگاه تصویر کرده و انواع طبل، سازهای بادی، چنگ، بربت (بربط) و تمبور (تنبور یا طنبور) را نشان می دهد. نامدارترین موسیقی دانان عصر باستان نیز متعلق به دوره ساسانی هستند. باربد (یا فهلبذ/پهلبد)، برخاسته از جهرم فارس، از این خنیاگران است که به دربار خسرو پرویز راه یافت و در برابر دیگر خنیاگر نامی دربار، یعنی «سرکیس» (یا سِرکَش/سرکس) قرار گرفت. داستان معروف مرگ شبدیز (اسب محبوب خسروپرویز)، رواج خسروانیات (سرودهای خسروانی)، اختراع سی لحن مخصوص باربدی را به باربد نسبت می دهند. گذشته از باربد و سرکیس، رامتین (رامی و یا رامین) و نَکیسا (نگیسا) را نیز از خنیاگران نامی ایران عصر ساسانی می دانند و در دیوان شاعران اعصار بعد از ساسانیان، نام آن ها، الحان شان و سازهایشان، مکّرر ذکر شده است.
دوران اولیه اسلامی (۲۳ق ـ ۱۳۲ق). مدارک باقی مانده از دورۀ خلفای راشدین نشان دهندۀ نقش مؤثر هنر و هنرمندان ایرانی در جهان اسلامی آن روز است. از هنرمندان آن عهد، می توان از طویس (۹۲ق)، سائب خاثر (۶۴ق) و نشیط فارسی نام برد. اینان به رسم زمانه نوازنده و خواننده بودند و در ابتدای کار با خواندن اشعار عربی به شهرت می رسیدند و سپس آهنگ های ایرانی را در شهرهای بزرگ دنیای اسلام، رواج می دادند. در دوره بنی امیه (۴۱ـ۱۳۲ق) به خاطر استقبال خلفای اموی از موسیقی برخلاف سیرۀ متشرعانه خلفای راشدین موسیقی رواج و رونق بسیاری یافت. موسیقی دانان بزرگی نظیر مُعبد، ابن سُریج، عطرد و ابن عایشه ظهور کردند و هنرمندان مسلمان براثر آشنایی با تمدن روم شرقی یا بیزانس، با آثار موسیقی دانان و دانشمندان یونانی آشنا شدند و از آنان، تأثیر پذیرفتند. از موسیقی دانان معروف این دوره ابن مسجح (وفات ۹۷ق) پالاینده موسیقی عرب از فواصل ناساز (نبرّات) و نیز ابن محرز که ایرانی الاصل و مبتکر فن دوبیتی خوانی بود.
دورۀ خلفای عباسی (۱۳۲ـ۶۵۶ق). موسیقی دانان ایرانی، از نظریه دان ها تا عاملان به نوازندگی و خوانندگی، میراث موسیقی ایران نوین عصر اسلامی را تا مرزهای دور گستردند. از مهم ترین موسیقی دانان این دوره، باید از زریاب (۱۳۸ـ۲۰۶ق) نام برد که موسیقی ایرانی ـ اسلامی عصر خود را در اندلس (اسپانیا) تأسیس کرد. همچنین از خاندان موصلی ها یعنی ابراهیم و فرزندش اسحق (در قرن دوم و سوم هجری) که ایرانی تبار و از استادان کم نظیر موسیقی و مورد عنایت دربار خلفای عباسی بودند. به این دو موسیقی دان ساخت بعضی مقام ها و ارتفاع های مشهور را نسبت داده اند و ابن الندیم در کتاب الفهرست بالغ بر ۴۰ اثر به اسحاق نسبت داده است. همچنین باید نام برد از منصور زلزل رازی ( ـ۱۷۵ق) که نظریه دان و کاشف فاصلۀ سوم خنثی معروف به فاصله زلزل است. همچنین، خلیل بن احمد فراهیدی (۱۰۰ـ ۱۷۵ق) موسیقی دان عروضی و وزن شناس و احمد سرخسی ( ـ۲۸۶ق) که از شاگردان کندی بود و در موسیقی، دیدگاهی فلسفی داشت و آرای او در کتاب کمال ادب الغناء آمده است. دربارۀ آثار موسیقایی این دوره، به روایت کتاب عظیم الاغانی نوشتۀ ابوالفرج اصفهانی و دیگر منابع، فهلویات، ترانه های آهنگین و نیز از رواج تنبور و دانگ های برخاسته از پرده بندی خاص این ساز و تأثیرپذیری نظری دانان اسلامی از آراء موسیقی شناسان یونانی می توان نام برد.
دوره حکومت های ایرانی تا تیموریان (قرون ۳ تا ۹ق). راتبه نیشابوری (۲۰۵ـ۲۵۹ق) از موسیقی دانان بنام دورۀ طاهریان است. در دوره سامانیان، توجه به فرهنگ اصیل ایرانی قدرت گرفت و شاعران خنیاگری چون رودکی را در حمایت خود پرورد. همچنین فیلسوف موسیقی شناس ابونصر فارابی ( ـ۳۳۹ق) صاحب مهارت شایان تحسین در علم و در عمل موسیقی بود و داستان های شگفت انگیزی از مهارت او در تصرف نفوس انسانی توسط موسیقی را نقل می کنند. افزودن سیم پنجم به عود و نیز تألیفاتی مهم در موسیقی را از فارابی دانسته اند. ازجمله، کتاب مهم الموسیقی الکبیر که در آن به توضیح آلات موسیقی مشهور دورۀ خود و شرح نظام فواصل و پرده ها پرداخته است. از دیگر کتب مشهور و مهم در زمینۀ موسیقی ایرانی باید از کتاب مفصل الاغانی نام برد که ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق) تألیف کرده و در آن به تفصیل به شرح مقامات موسیقی دورۀ خود، ایقاعات و طرز اجرای آن ها به انگشتان و شرح احوالات موسیقی دانان مشهور، پرداخته است. الاغانی هنوز هم از مهم ترین مراجع در تحقیق پیرامون موسیقی دنیای اسلامی قدیم شمرده می شود و از منابع ارزنده دربارۀ شرح احوال موسیقی دانان ایرانی تبار آن عصر است. رسائل اخوان الصفا نیز به علوم مختلف و ازجمله موسیقی، اشاره دارد و در بحث وزن، مطالب ارزنده ای را عنوان کرده و داستان هایی تلمیح وار را دربارۀ وجوه پیدایش موسیقی و سازها، ارائه نموده است. از دیگر دانشمندان بزرگ این دوره باید از ابن سینا ( ـ ۴۲۸ق) نام برد. از آثار ابن سینا، بخش موسیقی در کتاب شفا و رسالۀ موسیقی در دانشنامۀ علائی باقی مانده و دیگر آثار او ازبین رفته است. ابن سینا در شرح فواصل و پرده های سازندۀ موسیقی براساس پرده بندی عود و رباب، مطالبی ارزنده دارد. همچنین شاگرد وی ابومنصور زیله اصفهانی ( ـ۴۴۰ق) که از نظریه دانان بوده و کتاب الکافی فی الموسیقی از اوست و روش نغمه پردازی به وسیلۀ حروف ابجدی را نیز از او می دانند. تکامل آراء نظریه دانان موسیقی ایران، همپا با مهارت عملی، که در فضای مساعد حوزه های علمی و مشرب فلسفی آن ها پرورانده می شد، در عصر سلجوقیان به اوج رسید. رسالۀ موسیقی خیام، شاعر و فیلسوف و ریاضی دان نامدار ایرانی در همین عصر نوشته شد. عنصرالمعالی کیکاوس بن زیار، شهریار ایرانی، در کتاب معروف قابوس نامه، قسمتی را به موسیقی پرداخته و بخش مسائل اخلاقی مربوط به رفتار موسیقی دان را در نظر داشته است. امّا بزرگترین هنرمند این دوران، صفی الدین ارموی ( ـ۶۹۳ق/۱۲۹۳م) است، موسیقی دان و خوشنویس و ادیب، که مخترع دو ساز جدید «نزهة» (نوعی سنتور) و مُغنی (نوعی عود) بوده است. دو کتاب ارزشمند «الادوار» و رسالۀ شرفیه از او باقی مانده که تا سال های سال به عنوان کتاب درسی استفاده می شد. در این دو کتاب، اصول علمی موسیقی، فواصل، ایقاعات، و جالب تر از همه تلاش برای ایجاد نوعی شیوۀ نغمه نگاری، دیده می شود. از دیگر دانشمندان بزرگ این عصر، باید از خواجه نصیرطوسی ( ـ۶۷۳ق) مؤلف رساله مختصر موسیقی و نیز قطب الدین شیرازی ( ـ۷۱۰ق) موسیقی شناس نظری و صاحب رسالۀ موسیقی در کتاب درة التاج نام برد و بخش موسیقی رسالۀ نفائس الفنون فی عرائس العیون نوشته شمس الدین محمود آملی (تألیف بین ۷۳۵ـ ۷۴۲ق) نیز از یادگارهای همین دوران است. شاعر مشهور قرن نهم، مولانا عبدالرحمن جامی (۸۱۸ ـ ۸۹۸ق) نیز رساله ای در موسیقی دارد. اما مهم ترین موسیقی دان عامل به عمل و نظریه دان خلاق عبدالقادر مراغی ( ـ ۸۳۸ق) است که در دربار آل جلایر پرورده شد، ولی در حملۀ تیمور به بغداد، اسیر شد و با خواندن آیات مناسبی از کلام الله مجید با صدای خوش، معجزه آسا از مرگ نجات یافت. وی آثارش را به فارسی نوشته و دو اثر بزرگ مقاصدالالحان و جامع الالحان (و رسالۀ خاتمه) از اوست. کتاب کنزالتحف را نیز از آثار عبدالقادر دانسته اند که بخش ساز شناسی آن با داشتن تصاویر سازهای رایج در زمان مؤلف، منبعی کم نظیر محسوب می شود.
عصر صفویه تا اواسط قاجار (۹۰۷ـ۱۲۸۰ق). عده ای از موسیقی پژوهان نوشته اند که موسیقی در عصر صفویه خاموش شد و رونق چندانی نداشت. با این حال از موسیقی دوره صفویه، رسالات متعدد و نگاره هایی بر بناها و ظروف باقی مانده است. رسالۀ انیس الارواح تألیف کاشف الدین ابراهیم یزدی و رسالۀ بسیار معروف بهجت الروح یادگار این دوران است. در این رساله اشاراتی جالب توجه به منشأ پیدایش موسیقی از دیدگاه اساطیری و اوقات اجرای موسیقی برحسب ساعات شبانه روز آمده است. در دورۀ زندیه، به لحاظ مشرب آزاده کریم خان، موسیقی دانان از وضعیت فشار و ناامنی رستند و از آن دوران، چند رساله و نام تعدادی موسیقی دان باقی مانده است، ازجمله چالانچی خان و پری خان. با ورود به عصر قاجار، آخرین عصر حیات نظام های سنتی نظری و عملی در موسیقی فرا می رسد. نظام مقامی به دستگاهی تغییر می کند، تعدادی از سازهای قدیم، مهجور و یا متروک می شوند و سازهای تازه و نیز سازهای تغییر یافته جای آن ها را می گیرد. نوشتن رسالات ادامه دارد ولی از قوت و استحکام و درخشندگی علمی ادوار سابق در آن ها اثری نیست.
عصر ناصری تا سقوط قاجار (۱۲۸۰ق ـ۱۳۴۵ق/۱۳۰۴ش). تأثیرپذیری ایرانیان در زمینه موسیقی از فرهنگ اروپا از اواسط قرن ۱۹ و عصر حکومت ناصرالدین شاه قاجار (حکومت: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳ق) آغاز شد. در عصر ناصری، موسیقی دستگاهی (ردیف) با مدد از هنر و نبوغ خاندان معروف «فراهانی» و نیز استادان گرد آمده از شیراز، اصفهان، تبریز و قزوین، درخشش فوق العاده یافت. همچنین در ۱۳۴۷ش اولین مستشار و معلم تمام وقت موسیقی به نام آلفرد لومر ( ـ ۱۹۰۶) به استخدام دولت ایران درآمد و با تأسیس شعبۀ موزیک در مدرسۀ دارالفنون، نخستین دستۀ موزیک نظامی را پدید آورد. سازهایی همچون ویولن، پیانو، فلوت و کلارینت (قره نی) و ارگ دستی، در آن زمان به ایران راه یافتند و توسط برخی موسیقی دانان با ذوق، برای اجرای موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار گرفتند. در عصر مظفرالدین شاه موسیقی دانان ایرانی نیز راه تحول و تجدد در موسیقی را گشودند. غلامرضاخان سالار معَزز و شاگردانش، بخش هایی از ردیف را به صورت نت نوشتند و آثاری برای موسیقی ایرانی در قالب مارش و سرود ساختند. درویش خان (۱۲۵۸ـ۱۳۰۵ش) نوازندۀ چیره دست تار و سه تار، اولین آهنگ ساز ایرانی به مفهوم جدید آن شناخته شد و در آثارش، آگاهانه و با رعایت عالی ترین معیارهای زیباشناسی ایرانی، نکته هایی از رعایت فُرم، ارتباط دورنی جملات، فاصله گیری منطقی از ردیف و توجه به موسیقی غربی را به کار برد. ابوالقاسم عارف قزوینی (۱۲۶۱ـ۱۳۱۲ش) با ساختن تصنیف های ملی ـ وطنی، تغّزل و میهن دوستی را به هم آمیخت. دو برادر موسیقی دان میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله الگوهای اجرای موسیقی ایران را تثبیت کردند. مهدیقلی خان هدایت معروف به مخبرالسلطنه (۱۲۴۲ـ۱۳۳۴ش) رجل سیاسی و نخست وزیر، کتاب مفصل مجمع الادوار و رسالۀ ابجدی در کتابت موسیقی را نوشت. اولین کمپانی های ضبط موسیقی در دوره مظفرالدین شاه به تهران آمدند و شماری از بهترین هنرمندان پایتخت، در سفر به پاریس و تفلیس و لندن، آثاری از هنر موسیقی عصر خود را در صفحه پر کردند. سید حسین طاهرزاده (۱۲۶۱ـ۱۳۳۴ش) استاد آواز روش نوین در اعتلای فن بیان بلیغ هنری و مبانی زیباشناسی در ترکیب شعر و موسیقی، آواز ایرانی را حیاتی دیگر بخشید و علی اکبر شیدا ( -۱۲۸۵ش) با سرودن تصانیف عاشقانه، دوباره توجه اهل موسیقی را به این شاخه از هنر موسیقی جلب کرد.
عصر پهلوی (۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ش). توجه به موسیقی در این عصر به سه دوره تقسیم می شود: عصر رضاشاه (۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش)، دوره اوّل محمدرضا شاه (۱۳۲۰ـ۱۳۳۴ش) و دورۀ دوم (۱۳۳۴ـ۱۳۵۷ش) که دوران نتیجه گیری از حرکت های تجددخواهانه عصر مشروطیت و بعد از آن در زمینۀ موسیقی است. در این ۵۳ سال، هم رویکرد به غرب در اوج خود بود و هم توجه به میراث سنتّی شدت گرفت. تاریخ موسیقی ایران در این عصر را باید بنابر تاریخچۀ تشکیل نهادهای دولتی و نهادهای نیمه دولتی ـ نیمه خصوصی بررسی کرد. چراکه تنها در این دوره است که موسیقی به شکل یک پدیدۀ اجتماعی و دارای سازمان های مشخص، پدید می آید. اولین طلیعۀ جدی موسیقی عصر نوین را باید در اقدامات علینقی وزیری (۱۲۶۶ـ۱۳۵۸ش) جست وجو کرد. وی که نوازندۀ چیره دست تار بود، با پنج سال تحصیل آزاد در فرانسه و آلمان، تصمیم گرفت بنیانی نوین برای موسیقی ایران به وجود بیاورد. وی «مدرسۀ عالی موسیقی» را تأسیس کرد و در آن به تربیت شاگردان برای کار در ارکستر، اجرای آثاری متفاوت با روش پیشین آن در عصر قاجار، تألیف کتب آموزشی و اجرای کنسرت پرداخت. شاگردان او در دهه های بعد، مسئولین هنری و اداری موسیقی ایران در سال های ۱۳۲۰ـ۱۳۵۰ شدند. وزیری در سال های ۱۳۰۷ـ۱۳۱۲ تعدادی محدود از آثار ارکسترال و تک نوازی های خود را روی صفحه ضبط کرد و بعد از تلاش های بسیار در راه اعتلای مدرسه های موسیقی به هنرستان های موسیقی در ۱۳۱۳ ش به دستور رضاشاه از تمام امور موسیقی بر کنار شد. با شروع دورۀ دوم غلامحسین مین باشیان (۱۲۸۹ـ۱۳۵۹ش) تصدی ادارۀ موسیقی کشور را در دست گرفت و با استخدام دوازده تن از اساتید چک، جریان دولتی موسیقی کشور را تماماً در اختیار آموزش موسیقی کلاسیک اروپایی گذاشت و نخستین نشریۀ مخصوص موسیقی به زبان فارسی (با نام موسیقی به سردبیری صادق هدایت) و نخستین ایستگاه رادیویی کشور که برنامۀ موسیقی ایرانی و اروپایی پخش می کرد در ۱۳۱۸ش، تأسیس شد. دومین دورۀ ضبط صفحات گرامافون (۱۳۰۳ـ۱۳۲۸ش) نیز در این سال ها بود و سالن های کنسرت، سینماها و مجلات هنری بر رونق موسیقی افزود. با سقوط رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، امور موسیقی کشور گاه در دست موسیقی دانان متجدد ملی گرا (وزیری، خالقی، معروفی و ...) و گاه در دست موسیقی دانان تحصیل کرده در کنسرواتوارهای غربی و معتقد به کپی کردن روش آن ها بود (پرویز محمود، روبیک گریگور یان و ...) در ۱۳۲۲، روح الله خالقی (۱۲۸۵ـ۱۳۴۴ش) شاگرد برجستۀ مکتب وزیری، انجمن و ارکستر موسیقی ملی را برای پیشبرد اهداف تجددخواهانه در زمینۀ موسیقی ملی تأسیس کرد و در ۱۳۲۸، هنرستان موسیقی ملی را بنیاد گذاشت. نخستین ارکستر سمفونیک، صداخانه، پخش تحقیقات فولکلور، و مجلات تخصصی موسیقی همچون موزیک ایران (۱۳۳۱ـ۱۳۵۲) در همین دوران فعالیت کردند. دو هنرستان (عالی موسیقی/موسیقی ملی) به ترتیب، موسیقی کلاسیک اروپایی و موسیقی ملی ایرانی را با حضور بهترین استادان وقت تدریس می کردند و برای فارغ التحصیلان هر کدام از آن ها مکان و امکان مناسب برای اجرای آثار موسیقی وجود داشت. ارکستر سمفونیک تهران به رهبری حشمت سنجری از ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۱ فعالیت تمام وقت داشت و بعد از او، فرهاد مشکات به رهبری این ارکستر برگزیده شد. در رادیو تهران (شبکه سراسری)، داود پیرنیا (۱۲۸۰ـ۱۳۵۰) برآمده از خانوادۀ اشراف قدیمی ایرانی و آشنا با شعر و موسیقی، سلسله برنامه های «گل ها» را بنیانگذاری کرد در مدت ۲۳ سال فعالیت (که ۱۰ سال آن با حضور پیرنیا و باقی زیر نظر محمد میرنقیبی و امیرهوشنگ ابتهاج بود)، نزدیک ۶۰۰ برنامۀ موسیقی ایرانی در چارچوبی کلاسیک، تهیه شد که در آن ها، بهترین استادان نوازنده، خواننده، آهنگ ساز و شاعر، آثار خود را اجرا، ضبط و پخش کردند. تلویزیون ایران که در ۱۳۳۷ش به صورت خصوصی بود، در اوایل دهۀ ۱۳۴۰ توسط دولت خریداری و با تشکیلات رادیو ادغام شد و نام سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران را به خود گرفت و با تشکیل واحدی گسترده برای فعالیت های موسیقایی، اقداماتی مهم را برای پیشبرد و ارتقای هنر موسیقی در شاخه های مختلف غربی، ایرانی (شهری و محلی) و معرفی موسیقی ملل را آغاز کرد. «مرکز حفظ و اشاعۀ موسیقی» با سرپرستی هنری نورعلی برومند (۱۲۸۴ـ۱۳۵۵) استاد تار و سه تار و ردیف شناس و با سرپرستی اداری داریوش صفوت (۱۳۰۷ـ ) وظیفه بازیابی و نگهداری و آموزش میراث موسیقی عصر قاجار به نوازندگان را به عهده گرفت و اکثر نوازندگان مطرح موسیقی سنتی در سال های ۱۳۵۷ـ۱۳۸۶ از این مرکز فارغ التحصیل شده و یا در آن آموزش دیدند. گروه گردآوری و پژوهش موسیقی مناطق ایران به سرپرستی فوزیه مجد (۱۳۱۷ـ ) اولین آهنگ ساز زن ایرانی، به تحقیق در فرهنگ های فراموش شده اطراف ایران پرداخت و نمونه هایی نفیس از هنر خنیاگران گمنام ایرانی را ضبط کرد. اولین دپارتمان دانشگاهی موسیقی در دانشکده هنرهای زیبا (دانشگاه تهران) در۱۳۴۴ تأسیس شد و با مدیریت اداری مهدی بر کشلی (۱۲۹۱ـ۱۳۶۶) موسیقی شناس و فیزیکدان و بعــدها هـرمز فرهت (۱۳۰۷ـ )، اولین فارغ التحصیلان دانشگاهی این رشته در ایران را بیرون داد. موسیقی پاپ (و پخش مردمی موسیقی ایرانی) نیز از سال های ۱۳۴۷ـ۱۳۴۸ دورۀ تازه ای متفاوت با مسیری که در چهار دهه قبل داشت را آغاز کرد. همچنین نخستین متون مرجع (اعم از نوشتاری و شنیداری) برای موسیقی ایرانی تهیه شد: ۲ جلد کتاب سرگذشت موسیقی ایران نوشته روح الله خالقی، کتاب بزرگ ردیف موسیقی ایران نوشته موسی معروفی و با همکاری لطف الله مفخم پایان و کتاب ردیف های ویولن و سنتور و سه تار ابوالحسن صبا. ضبط ردیف موسیقی ایران به روایت استادان نورعلی برومند، علی اصغر بهاری، عبدالله دوامی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، سلیمان روح افزا و در سطحی دیگر، ردیف دورۀ متوسطه (آواز) استاد دوامی به روایت شاگرد ایشان، محمود کریمی، اولین گروه های مخصوص اجرای سنت موسیقی قاجار نیز توسط محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان و حسین علیزاده با عناوین «چاووش» و «عارف» و «شیدا» از این دوره تأسیس شدند. با تمام فعالیت های همه جانبه ای که در اشاعۀ موسیقی از هر نوع، در بدنۀ دولت و از طرف بخش خصوصی دیده می شد، باز هم صدای نارضایتی موسیقی دانان دارای وجهۀ هنری و منش کلاسیک، در جامعه بلند بود. بیشتر اعتراض اینان مربوط به گسترش روزافزون موسیقی پاپ بود که به زعم آن ها بی ریشه و بی هویت می آمد و دشمن جدی اشاعۀ موسیقی های هنری و «جدی» به شمار می رفت، این نارضایتی موسیقی دانان تا ۱۳۵۸ ادامه داشت؛ تا این که انقلاب اسلامی بهمن ۱۳۵۷، یکسره مناسبات را عوض کرد.
دورۀ جمهوری اسلامی (۱۳۵۷ـ۱۳۸۶ش). گروهی از موسیقی دانان برآمده از مرکز حفظ و اشاعه و گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا (دانشگاه تهران) از اوان وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ با آن همراهی کرده و به شادی پیروزی آن، سرودهای قوی و مؤثری ساختند. واحد موسیقی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در سال های ۱۳۵۹ـ۱۳۶۷ش در طی دورۀ دفاع مقدس، سرودهای بسیاری را تولید کرد که در آن ها از هنر و دانش فارغ التحصیلان هنرستان های موسیقی در سال های ۱۳۳۰ـ۱۳۵۰ استفاده شد و شماری از این سرودها از لحاظ هنری و فنی، قابل توجه و شایسته ماندگاری هستند. از ۱۳۶۸ موسیقی نفس تازه ای گرفت. به ویژه موسیقی موسوم به سنتی که بیش از سایر انواع موسیقی در کشور به فضای اعتقادی کشور نزدیک بود و رنگ آشکارتری از تعلق به فضای سنت دینی و علمی داشت. در یک دوره دَه ساله: ۱۳۶۷ـ۱۳۷۷، بازار تولید موسیقی سنتی اعم از نوار و کنسرت و نیز آموزش سازهای ایرانی، رونق بی سابقه ای یافت و تورهای طویل المدت کنسرت های خوانندگان مطرح شده در سال های بعد از انقلاب همچون محمدرضا شجریان (۱۳۱۸ـ ) و شهرام ناظری (۱۳۲۸ـ ) دور دنیا به راه افتاد. هنرستان ها مجدداً فعال شدند و بخش موسیقی زیرنظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با نام مرکز سرود و آهنگ های انقلابی (و بعدها مرکز موسیقی ایران، دفتر موسیقی و شعر) به برگزاری جشنواره های سراسری فجر اقدام کرد. تاریخچه موسیقی در ۲۸ سال نظام جمهوری اسلامی را باید با توجه به عملکرد نهادهای اداری آن بررسی کرد چرا که دولت در تمام شئون موسیقی، حضور، دخالت داشت. گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا بعد از حدود ۱۰ سال تعطیلی دوباره آغاز به کار کرد و گروه موسیقی برای دانشگاه های هنر، دانشگاه آزاد و دانشگاه سوره تأسیس شدند. حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی نیز از ۱۳۶۲ به عنوان نهاد خودجوش و انقلابی و مستقل از نهادهای باقی ماندۀ عصر پهلوی آغاز به کار کرد و طی ۲۵ سال فعالیت مستمر، تأثیرات ارزنده ای در معرفی موسیقی دانان، تولید آثار نخبه، برگزاری جشنواره های بزرگ در زمینه موسیقی نواحی بر جای گذاشت. در ۱۳۷۷، «خانۀ موسیقی» به عنوان نخستین نهاد صنفی و مستقل از بدنۀ وزارت ارشاد و بودجه دولتی، توسط تنی چند از موسیقی دانان تأسیس شد. خانۀ موسیقی طی هشت سال فعّالیت، کانون های متعددی را تشکیل داد ازجمله کانون های نوازندگان، سازسازان، آهنگ سازان و پژوهشگران. امّا هیچ گاه در مقام سیاست گذار و عامل مؤثر در سرنوشت موسیقی کشور نبود و نتوانست اهمیتی را که سه مرکز سیاست گذار موسیقی کشور (دفتر موسیقی وزارت ارشاد، واحد موسیقی صدا و سیما، و مرکز موسیقی حوزه هنری) داشتند را بیابد. پیش از خانۀ موسیقی، اولین انجمن صنفی موسیقی دانان کشور در پوشش وزارت کار و امور اجتماعی شکل گرفته بود امّا کار آن انجمن، با زمینۀ مساعدی برای پیشرفت روبه رو نشد. از ۱۳۷۶ نیز کم کم زمینه انتشار نشریات تخصصی موسیقی در ایران فراهم گردید. نشریات هنر موسیقی، مقام، ماهور و بعدها فرهنگ و آهنگ، گزارش موسیقی و فصل نامه آهنگ، و نیز چند نشریۀ مخصوص موسیقی پاپ در ایران منتشر شدند. در خارج از کشور نیز دو نشریه آوای شیدا و آوا در زمینۀ معرفی موسیقی ایرانی، فعالیت داشتند. موسیقی های گوناگون ایران (سنتی شهری، نواحی، سمفونیک و ...) با ابعاد بی سابقه ای در جشنواره های خارج از کشور مطرح شدند و در اقصی نقاط جهان، موسیقی ایرانی در پهنه ای وسیع معرفی شد که تا پیش از آن سابقه نداشت. آخرین جریانی که بخش سیاست گذاران موسیقی در نظام جمهوری اسلامی بدان توجه کردند، موسیقی پاپ و انواع موسیقی هایی بود که در بخش های عمدۀ مطالب و ابزار اجرا، از فرهنگ های غربی (بیشتر با گرایش انگلیسی امریکایی)، الگو می گیرند. از ابتدای ۱۳۵۸، تولید این نوع موسیقی به خاطر ناهمخوانی با روحیه سنتی و اهداف اعتقادی، ممنوع اعلام شد و موسیقی دانان این شاخه، یا مهاجرت کردند، یا گوشه نشین شدند و یا به فعالیت در دیگر ژانرهای موسیقی پرداختند. از اوایل دهه ۱۳۷۵ـ۱۳۸۵، تولید موسیقی پاپ با حمایت صدا و سیما و مرکز سرود آهنگ های انقلابی وزارت ارشاد، رشد کّمی بی سابقه ای یافت و ستارگان نوظهور موسیقی پاپ مورد تأیید نظام اسلامی در سینما و ورزش نیز فعالیت کردند و سوژه مجله های جوان پسند قرار گرفتند.
wikijoo: موسیقی_ایران