موسیقی افریقایی

موسیقی افریقایی (African music)
سازهای افریقایی
سازهای افریقایی
موسیقی سنتی ناحیۀ جنوبی صحرا در افریقا. قارۀ افریقا زادگاه هزاران سبک موسیقایی گوناگون است ، اما این سبک ها کلاً به دو سنت منطقه ای تقسیم می شوند: موسیقی شمال افریقا، که به شدت از موسیقی اسلامی و عربی تأثیر پذیرفته است ؛ و موسیقی جنوب صحرای افریقا (گاهی «افریقای سیاه » خوانده می شود)، که بسیاری آن را موسیقی «حقیقی» افریقا برمی شمرند. موسیقی غرب ، مرکز، و جنوب افریقا بیش از آن که به ملودی یا هارمونی متکی باشد، برپایۀ ریتم شکل می گیرد، و به همین دلیل سازهای کوبی، به ویژه طبل ، تقریباً همیشه در آن نقشی اساسی دارند. در درون این دو گروه بندی طبعاً زیرگروه های فراوانی یافت می شوند، و بخشی از موسیقی افریقایی خارج از طبقه بندی مذکور قرار می گیرد مثل موسیقی ماداگاسکار و بخش هایی از افریقای شرقی، که از موسیقی آسیای جنوب شرقی تأثیر گرفته اند؛ و موسیقی مصر و اتیوپی، که متأثر از مسیحیت قِبطیاند. بااین حال اصطلاح «موسیقی افریقایی» کمابیش به معنای کلّیِ موسیقی سنتی غرب ، مرکز، و جنوب افریقا به کار می رود.
موسیقی در ناحیۀ جنوبی صحرای افریقا. عامل عمدۀ تمایز تمامی انواع موسیقی سنتی جنوب صحرا عملاً همان پایۀ آن در ریتم است، و نه ملودی یا هارمونی ، و نیز پیامد آن برتری سازهای کوبی است . موسیقی تقریباً همیشه یک فعالیت گروهی است با تأکید بر فرم های چندآوایی برآمده از بداهه نوازی گروهی برمبنای تم های کوتاه و ساده ، و نیز ریتم های متقاطع متشکل از اجرای هم زمان الگوهای ریتمیِ گوناگون. این تکرار کردن (برگشتن)های ریتمی به گوش غربی پیچیده می آیند، و این امر تاحدی به سبب تقابلِ آن ها با یکدیگر ، و نیز استفادۀ مداوم آن ها از تقسیم بندی های ظاهراً نامنظم ضرب است مانند گروه سازیِ سکانسی شامل دوازده ضرب به صورت ۵+۳+۴. در بخش عمده ای از موسیقی افریقایی، ملودی ها به نسبت ساده، و برپایۀ یک گام دیاتونیک یا پنتاتونیک شکل گرفته اند، و اغلب فقط از چند نت تشکیل می شوند، که هارمونی زیرسازِ ایستایی نیز دارند؛ به همین دلیل، سازهای کوک دار، در مقابل گسترۀ وسیع سازهای کوبی ، همچنان انگشت شمار و ساده باقی مانده اند.
موسیقی آوازی. اصول بنیادی مشابهی کم وبیش بر موسیقی آوازی همچون موسیقی سازی حاکم است: موسیقی سنتی افریقا برخلاف موسیقی محلی تک سرایانۀ بسیاری فرهنگ های دیگر، در وهلۀ اول پُلی فونیک و ریتمیک است. این موسیقی تا حد زیادی یک فعالیت گروهی است ، و نشانۀ کمتری از ترانۀ تک صدایی در خود دارد، مگر در نواحی ای متأثر از اسلام ، مانند نیجریه ، که در آن گریوتها (موسیقی دان ها /قصه گوهای دوره گرد) داستان ها و روایاتی از سنت را می خوانند یا دکلمه می کنند. رایج ترین فرم پُلی فونی آوازی، الگوی سؤال و جوابی است که در آن یک تک خوان ملودی ای را بین گروه های همسرا بداهه سازی می کند، اما بسیاری فرم های دیگر از بداهه پردازی گروهی تا حد هشت صدای گوناگون نیز وجود دارند. موسیقی های سازی بسیاری نیز از الگوهای آواییِ گفتار تقلید می کنند، و بسیاری سازهای موسیقی قادر به «صحبت کردن»اند: طبل های به اصطلاح سخن گو به ویژه، بیشتر برای برقراری ارتباط با یکدیگر، یا خطاب قراردادن رقصندگان ، چه برای تحسین و دستور، و یا راهنمایی کردن ، به کار می روند.
انواع طبل. طبل رایج ترین سازی است که در موسیقی افریقایی یافت می شود، و انواع گوناگون دارد. این فرضیه مطرح شده است که کاربرد گسترده طبل ، به منزلۀ یک وسیلۀ ارتباطی و نیز نوعی آلت موسیقی است. طبل های افریقایی، شکل های بسیاری دارند، که از تنۀ درخت توخالی ساده تا طبل های سخن گوی دوطرفه به شکل ساعت شنی با قابلیت اجرای زیرایی های مختلف را دربر دارد. ساده ترین شکل طبل همان طبل شکاف دار است ، که از یک تکه الوار توخالی با شکافی در امتداد طولی آن ساخته می شود، که چوب هردو طرف آن تراشیده شده تا دو زیرایی مشخص و متمایز ایجاد کند، اما بیشترین تنوع را در طبل های پوست دار می توان یافت . طبل های پوست دار از پوست انواع جانوران ، مانند بز، پلنگ ، گاومیش ، گوسفند، و گوزن ساخته می شوند، و این پوست ها روی بدنه ای تشدیدپذیر (رزونانت ) کشیده می شوند، که رایج ترین شکل های آن ها استوانه ای یا کاسه ای شکل است . طبل ها در شکل ها و اندازه های گوناگون ساخته می شوند: یک سر، که انتهای دیگر آن می تواند باز یا بسته باشد و یا دوسر. هرچند طبل ها اغلب با دست نواخته می شوند، مضراب هایی از چوب سخت با شکل های گوناگون نیز کاربرد دارند. طبل های سخنگو کوک می شوند و می توانند تعدادی نت مختلف را تولید کنند «زبان » سخنگویی آن ها فقط ریتمیک نیست ، بلکه به زیرایی های نسبی نت ها نیز بستگی دارد.
سایر سازهای موسیقایی. برای تقلید زبان فقط از طبل ها استفاده نمی شود؛ تقریباً تمامی سازها در موسیقی افریقایی تا اندازۀ معینی الگوهای گفتار را تقلید می کنند. سایر سازهای کوبی عبارت اند از متالوفون هایی همچون گُنگ گُنگ، زنگ دوگانه ، و انواع دیگر گُنگ و زنگ ؛ انواع گزیلوفون مانند بالافون، از یک سلسله تیغه های نوارمانند از چوب سخت ساخته شده اند که منظم روی چارچوبی بالای تشدیدگرها (رزوناتورها)ی کدویی سوار شده اند؛ و اِمبیرا یا سانزا (که گاهی پیانوی شستی یا پیانوی دستی هم نامیده می شوند)، که از یک تختۀ تشدید (رزونانت ) پدید آمده اند که روی آن یک دسته زبانۀ فلزی قرار دارد که با شست و انگشتان زخمه می خورند. ازجمله رایج ترین سازهای زهی ، کمان موسیقایی است ـ مشابه کمان شکاری ، که به تعداد مشخصی از تشدیدگرهای کدومانند، متصل اند یا کمان زمینی اوگاندایی ، که سوراخی سرپوشیده در زمین است. سازهای لوت شکل و چنگ شکل نیز، به ویژه در نواحی مرکزی و غربی افریقا، یافت می شوند که از میان آن ها به کُرا، سازی ۲۱ـ سیمه از مالی ، می توان اشاره کرد. سازهای زهی کمانی در ناحیۀ جنوب صحرا رواج کمتری دارند، هرچند انواع گوناگون قیچک را در کشورهایی متأثر از اسلام می توان پیدا کرد. سازهای بادی ، باوجود گستردگی ، به نسبت ساده اند. هورن ها و ترومپتهای ابتدایی ، و نمونه های فراوانی از فلوت یا سوت ، و در شمال منطقه نیز شکل هایی از اُبوآی عربی یافت می شوند، اما گسترۀ ملودیک این سازها محدود است .
موسیقی در افریقای شمالی. قسمت وسیعی از افریقای شمالی فرهنگی با مبنای اسلامی دارد ، و موسیقی این کشورها بیشتر «عربی» است تا «افریقایی». این موسیقی ، برخلاف موسیقی افریقایی جنوب صحرا، در وهلۀ اول ساختاری تک صدایی و ملودیک دارد، و در بیشتر موارد تک نوازها یا تک خوان ها با همراهی ساده آن را اجرا می کنند، و تأکید روی ریتم، بسیار کمتر است . درنتیجه ، سازهای کوبی کاربرد نسبتاً کمتری دارند و در مقابل ِ تعداد زیاد سازهای زهی و بادی ، معمولاً با خاستگاه عربی ، نقش دوم را برعهده می گیرند.
نفوذ موسیقی افریقایی. موسیقی افریقایی و ریتم آن بخش زیادی از موسیقی بومی قاره های دیگر را تحت تأثیر قرار داده است ، ازجمله ریتم های متمایز و مشخص بسیاری از نمونه های موسیقیِ مردمی امریکای لاتین ، که جزء اصلی موسیقی جاز را تشکیل می دهد. حرکت به سوی ساختارهای ریتمی پیچیده تر، و درواقع با مبنایی بیشتر ریتمیک تا هارمونیک ، در موسیقی کلاسیک غربی در قالب استفادۀ فزاینده از سازهای کوبی بسیاری با خاستگاه افریقایی ، نمود پیدا کرده و بسیاری از آهنگ سازان را به مطالعۀ موسیقی سنتی افریقا کشانده است . روشن ترین شکل این نفوذ در کار آهنگ سازان مینیمالیستی همچون فیلیپ گلس و استیو رایک دیده می شود، اما تأثیر آن بر کلّ طیف موسیقی هنری غرب آشکار است .
موسیقی افریقایی مدرن. انتشار و گسترش فرهنگ غربی به سبب مستعمره سازیِ افریقا و نیز فعالیت رسانه های ارتباط جمعی در جهان ، افزایش یافته است : این روند نفوذی اکنون دوطرفه است، زیرا موسیقی غربی به خصوص موسیقی پاپ و راک جز در دورافتاده ترین بخش های افریقا در همه جا شنیده می شود. هرچند این به معنای ناپدید شدن بالقوۀ موسیقی سنتی در برخی نواحی شهرنشین است ، راه را برای ظهور فرم های ترکیبی نیز باز کرده است : های لایف از نخستین فرم های این گونه است ، که در اوایل قرن ۲۰ در افریقای غربی پدید آمد، و به دنبال آن فرم های اکنون آشنای کوئِلا در افریقای جنوبی در دهۀ ۱۹۵۰، جوجو در نیجریه ، و کانگولیز در جمهوری دموکراتیک کنگو پدید آمدند.