بر پایه کاوشها و مطالعات باستانشناسی یکی از کهنترین دست ساخته ها ، که نمایانگر روابط تجاری و بازرگانی بین افراد جامعه است ، توده های گلی ( مهر ) است که از هزاره نهم قبل از میلاد در بسیاری از مناطق شرق باستان به دست آمده است . ارتباط و وابستگی بسیار نقوش ، طرحها و شکلهای متنوع روی این گونه مهر ها یاولیه ، ابزار مفیدی برای مطالعه فرهنگ و تمدن جوامع مختلف خاصه جوامعی است که پیش از اختراع خط در حوزه های فرهنگی متفاوت و مجاور هم می زیسته اند. قدیمی ترین طرحها نقوش هندسی بودند که با تکنیک ضعیف و ابزار ساده روی نوده های گلی نقش می بستند و بدین ترتیب مالکیت شی را نمایش می دادند . مهر در واقع امضایی بود مربوط به افراد مختلف و نمایشی از قدرت اجتماعی که سیستم اقتصادی جامعه را نظم و انضباط می بخشید . مهرها ی اولیه از قلوه سنگهای کف رودخانه ساخته می شدند. .
... [مشاهده متن کامل]
در مجموع دو نوع مهر را میتوان تشخیص داد: مهرهای استامپی و مهرهای استوانه ای . تصاویر روی مهرهای استامپی با قدمتی در حدود 6000 قبل از میلاد به صورت مثبت یا منفی حکاکی می شد. آثار کتیبه دار یافت شده از منطقه میان رودان اطلاعات اجمالی در مورد چگونگی تربیت و آموزش حکاکان ، کیفیت کار و مواد سازنده مهر و جایگاه حکاکان در جامعه را به ما نشان می دهند.
از آنجا که مطالعه و معرفی مهر ها منبع مطالعاتی مناسبی برای مطالعه هنر ، تاریخ و مذهب در شرق نزدیک باستان به شمار می رود نگارنده باراهنمایی استاد ارجمند آقای دریایی تصمیم به بررسی این امر گرفت. در این مکتوب ابتدا به بررسی تاریخی اجمالی از مهر و تحول آن در جهان پرداخته و سپس با گذری سطحی از تاریخ هخامنشیان به بررسی مهر های آن تمدن می پردازیم.
پیشینه مهر در جهان باستان
قدیمی ترین مهر از نوع استامپی با قدمتی در حدود 6000 ق. م در دهکده های نوسنگی میان رودان شمالی ، آسیای صغیر و لوانت به دست آمده است که احتمال می دهند از آن برای رنگ کردن پارچه ها یا بدن آدمی استفاده می شده است. در میان رودان مهر های استامپی روی توده های گلی که به دور طنابی پیچیده شده بود و برای حفاظت در پوش ظرف به کار می رفت به دست آمده است .
بخشی از گردن یک کوزه ذخیره آذوقه که با گل مهر و موم شده بود
اولین مهر ها احتمالا از قلوه سنگ های کف رودخانه ساخته شده اند که طرحهای هندسی و حیوانات روی آنها حکاکی شده است. برخی از مهز ها به شکل حیوانات مختلف چون جوجه تیغی و . . . بودند که احتمالا جنبه جادویی و آئینی داشتند. تصاویر انسانی را می توان روی مهرهای دوره عبید ( 3600 - 5000 ق. م ) مشاهده کرد. در هزاره چهارم قبل از میلاد جنس مهر ها تییر کرد و از گل پخته ، سنگ گچ ، سنگ مرمر سفید و شیری رنگ در ساخت مهرها استفاده شد. در دوران های بعد از سنگ هایی چون سنگ آهن ، سنگ یمانی قرمز یا خاکستری ، سنگ یشم ، سنگ سلیمانی ، لاجورد و همچنین استخوان و عاج و عقیق نیز استفاده می شد. شکل مهر ها متفاوت بوده به صورت دکمه ای ، نیمه کروی ، بیضی ، مخروطی ، مکعب و مستطیل مشاهده شده است.
مهر استامپی به شکل جوجه تیغی – میان رودان شمالی یا سوریه ، حلف نیمه هزاره 6 ق. م
کهنترین نمونه های مهر استامپی در ایران از طبقه III تپه سیلک کاشان ، طبقه I حصار دامغان ، تل باکون A ، طبقه I گیان نهاوند و شوش I به دست آمده است. این مهرها دارای نقوش هندسی ساده یا مخطط تزئینی و نقوش تلفیقی از خطوط مارپیچ ، صلیبی ، مثلث های کوچک و دوایر تودرتو هستند. در تپه سیلک از عمق 8 تا 11 متری مهر هایی از جنس سنگ همراه با تعدادی اشیاء سنگی کوچک چون هاون ، گرز ، چاقو و اره سنگی به دست آمده است.
مهر های مکشوفه از طبقه سوم سیلک حدود هزاره 4 ق. م
مهر مکشوفه از تپه حصار دامغان هزاره 4 ق. م
از نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد همزمان با آغاز شهر نشینی و شکل گیری تمدن های اوروک و جمدت النصر مهر استوانه ای در جنوب میان رودان ظاهر شد. رشد جمعیت و گسترش مبادلات تجاری با مناطق همجوار و دوردست ، ظهور خط و نیاز بشری از جمله دلایل ظهور این مهر است. مارک براندر که روی مهر های قدیم اوروک کار کرده معتقد است که هر دسته از نقوش به گروه خاصی از جامعه تعلق داشته است. مثلا نقش مرد ریش دار با نواری دور سر و دامنی با خطوط مورب نمایانگر شاه یا کاهن است که در مراسم آیینی نقش مهمی را بازی می کرده است. او به طور نمادی پرورش دهنده گیاهان است.
مهر استوانه ای ، اوروک، هزاره چهارم ق. م ، باموضوع آیینی
مهر های جمدت النصر بیشتر جنبه اداری داشته و نقوش روی آنها از زندگی روزمره و فعالیتهایی چون ریسندگی ، بافندگی ، سفالگری به دست زنان و انجام مراسم مذهبی است. مهر های استوانه ای این دوره نمایانگر ارتباط تجاری بین مناطقی چون شوش ، سوریه و مصر است. دو نمونه مهر یافت شده از شوش نمایانگر ارتباط این منطقه با همسایه غربی – میان رودان – است. یکی از این مهرها دارای طرحی متشکل از چهار گل رزت است .
مهر استوانه ای با نقش رزت ، ایران ، شوش
کهنترین مهر های کتیبه دار از سه منطقه اور ، اوروک و جمدت النصر به دست آمده اند و تاریخی در حدود هزاره سوم ق. م دارند . کتیبه ها در آغاز ساده و کوتاه بوده و بعد ها طولانی شده و نام ، نام فامیل و شغل و . . . را در بر می گرفته است. در برخی کتیبه ها نام الهه ها و خدایان و شاهان حک شده است.
مهر استوانه ای ، اور سوم ، با 8 سطر کتیبه درون قاب
نقوش متداول روی مهر های استوانه ای هزاره سوم قبل از میلاد را نقش خدایان نیمه انسان و نیمه حیوان تشکیل می دادند. از اواسط هزاره دوم ق. م مهر هاس استوانه ای در میان رودان کم کم جای خود را به مهر های استامپی داد که تا اوسط هزاره اول به عنوان شکل حاکم باقی ماندند، که از این تاریخ به بعد همراه با مهر های استوانه ای مورد استفاده قرار گرفته اند.
در آشور جدید طرحها ظریف تر با تزئینات خاص اما به صورت کوچکتری . . .
... [مشاهده متن کامل]
در مجموع دو نوع مهر را میتوان تشخیص داد: مهرهای استامپی و مهرهای استوانه ای . تصاویر روی مهرهای استامپی با قدمتی در حدود 6000 قبل از میلاد به صورت مثبت یا منفی حکاکی می شد. آثار کتیبه دار یافت شده از منطقه میان رودان اطلاعات اجمالی در مورد چگونگی تربیت و آموزش حکاکان ، کیفیت کار و مواد سازنده مهر و جایگاه حکاکان در جامعه را به ما نشان می دهند.
از آنجا که مطالعه و معرفی مهر ها منبع مطالعاتی مناسبی برای مطالعه هنر ، تاریخ و مذهب در شرق نزدیک باستان به شمار می رود نگارنده باراهنمایی استاد ارجمند آقای دریایی تصمیم به بررسی این امر گرفت. در این مکتوب ابتدا به بررسی تاریخی اجمالی از مهر و تحول آن در جهان پرداخته و سپس با گذری سطحی از تاریخ هخامنشیان به بررسی مهر های آن تمدن می پردازیم.
پیشینه مهر در جهان باستان
قدیمی ترین مهر از نوع استامپی با قدمتی در حدود 6000 ق. م در دهکده های نوسنگی میان رودان شمالی ، آسیای صغیر و لوانت به دست آمده است که احتمال می دهند از آن برای رنگ کردن پارچه ها یا بدن آدمی استفاده می شده است. در میان رودان مهر های استامپی روی توده های گلی که به دور طنابی پیچیده شده بود و برای حفاظت در پوش ظرف به کار می رفت به دست آمده است .
بخشی از گردن یک کوزه ذخیره آذوقه که با گل مهر و موم شده بود
اولین مهر ها احتمالا از قلوه سنگ های کف رودخانه ساخته شده اند که طرحهای هندسی و حیوانات روی آنها حکاکی شده است. برخی از مهز ها به شکل حیوانات مختلف چون جوجه تیغی و . . . بودند که احتمالا جنبه جادویی و آئینی داشتند. تصاویر انسانی را می توان روی مهرهای دوره عبید ( 3600 - 5000 ق. م ) مشاهده کرد. در هزاره چهارم قبل از میلاد جنس مهر ها تییر کرد و از گل پخته ، سنگ گچ ، سنگ مرمر سفید و شیری رنگ در ساخت مهرها استفاده شد. در دوران های بعد از سنگ هایی چون سنگ آهن ، سنگ یمانی قرمز یا خاکستری ، سنگ یشم ، سنگ سلیمانی ، لاجورد و همچنین استخوان و عاج و عقیق نیز استفاده می شد. شکل مهر ها متفاوت بوده به صورت دکمه ای ، نیمه کروی ، بیضی ، مخروطی ، مکعب و مستطیل مشاهده شده است.
مهر استامپی به شکل جوجه تیغی – میان رودان شمالی یا سوریه ، حلف نیمه هزاره 6 ق. م
کهنترین نمونه های مهر استامپی در ایران از طبقه III تپه سیلک کاشان ، طبقه I حصار دامغان ، تل باکون A ، طبقه I گیان نهاوند و شوش I به دست آمده است. این مهرها دارای نقوش هندسی ساده یا مخطط تزئینی و نقوش تلفیقی از خطوط مارپیچ ، صلیبی ، مثلث های کوچک و دوایر تودرتو هستند. در تپه سیلک از عمق 8 تا 11 متری مهر هایی از جنس سنگ همراه با تعدادی اشیاء سنگی کوچک چون هاون ، گرز ، چاقو و اره سنگی به دست آمده است.
مهر های مکشوفه از طبقه سوم سیلک حدود هزاره 4 ق. م
مهر مکشوفه از تپه حصار دامغان هزاره 4 ق. م
از نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد همزمان با آغاز شهر نشینی و شکل گیری تمدن های اوروک و جمدت النصر مهر استوانه ای در جنوب میان رودان ظاهر شد. رشد جمعیت و گسترش مبادلات تجاری با مناطق همجوار و دوردست ، ظهور خط و نیاز بشری از جمله دلایل ظهور این مهر است. مارک براندر که روی مهر های قدیم اوروک کار کرده معتقد است که هر دسته از نقوش به گروه خاصی از جامعه تعلق داشته است. مثلا نقش مرد ریش دار با نواری دور سر و دامنی با خطوط مورب نمایانگر شاه یا کاهن است که در مراسم آیینی نقش مهمی را بازی می کرده است. او به طور نمادی پرورش دهنده گیاهان است.
مهر استوانه ای ، اوروک، هزاره چهارم ق. م ، باموضوع آیینی
مهر های جمدت النصر بیشتر جنبه اداری داشته و نقوش روی آنها از زندگی روزمره و فعالیتهایی چون ریسندگی ، بافندگی ، سفالگری به دست زنان و انجام مراسم مذهبی است. مهر های استوانه ای این دوره نمایانگر ارتباط تجاری بین مناطقی چون شوش ، سوریه و مصر است. دو نمونه مهر یافت شده از شوش نمایانگر ارتباط این منطقه با همسایه غربی – میان رودان – است. یکی از این مهرها دارای طرحی متشکل از چهار گل رزت است .
مهر استوانه ای با نقش رزت ، ایران ، شوش
کهنترین مهر های کتیبه دار از سه منطقه اور ، اوروک و جمدت النصر به دست آمده اند و تاریخی در حدود هزاره سوم ق. م دارند . کتیبه ها در آغاز ساده و کوتاه بوده و بعد ها طولانی شده و نام ، نام فامیل و شغل و . . . را در بر می گرفته است. در برخی کتیبه ها نام الهه ها و خدایان و شاهان حک شده است.
مهر استوانه ای ، اور سوم ، با 8 سطر کتیبه درون قاب
نقوش متداول روی مهر های استوانه ای هزاره سوم قبل از میلاد را نقش خدایان نیمه انسان و نیمه حیوان تشکیل می دادند. از اواسط هزاره دوم ق. م مهر هاس استوانه ای در میان رودان کم کم جای خود را به مهر های استامپی داد که تا اوسط هزاره اول به عنوان شکل حاکم باقی ماندند، که از این تاریخ به بعد همراه با مهر های استوانه ای مورد استفاده قرار گرفته اند.
در آشور جدید طرحها ظریف تر با تزئینات خاص اما به صورت کوچکتری . . .