[ویکی نور] منهج الشیخ ابی جعفر الطوسی فی تفسیر القرآن الکریم. منهج الشیخ أبی جعفر الطوسی فی تفسیر القرآن الکریم تألیف کاصد یاسر زیدی به تبیین شیوه شیخ طوسی در تفسیر «التبیان فی تفسیر القرآن» اختصاص دارد.
کتاب مشتمل بر مقدمه، تمهید (در دو مبحث)، شش فصل و نتایج بحث است. مطالب هر یک از فصول در ضمن پنج مبحث مطرح شده است.
نویسنده در مقدمه کتاب به چگونگی آشنایی با کتاب تفسیر شیخ طوسی اشاره کرده است. او ابتدا با تفسیر مجمع البیان طبرسی (متوفی 548ق) آشنا می شود. سپس با اطلاع از تفسیر طوسی (متوفی 460ق) با مقایسه مباحث تفسیری، قرائات، لغت و اعراب کتاب به حقیقتی می رسد که خود طبرسی هم در مقدمه تفسیرش به آن اشاره کرد و مخفی نکرده است که عبارت است از این که طبرسی کتابش را بر اساس تفسیر طوسی بنیان نهاده و اشتباه نیست اگر گفته شود که بیشتر تفسیرش را از آن گرفته است. این موضوع سبب می شود که نویسنده به مطالعه علمی جدی درباره تفسیر طوسی بپردازد.
در تمهید کتاب ابتدا زندگانی طوسی، اساتید، شاگردان و آثار او مطرح شده است. در زمینه آثار چنین می خوانیم: در موضوعات مختلف تفسیر، حدیث، فقه، اصول، عقاید و... کتاب نوشته است. بیشتر تألیفاتش چاپی یا خطی است و تعدادی از آن ها به دست ما نرسیده است. تألیفات مشهور او بالغ بر پنجاه کتاب و رساله است که به نام بیشتر آن ها در کتاب الفهرست اشاره شده است. در فقرات زیادی از تفسیر «البیان» نیز به تعدادی از آثار وی اشاره شده است. نویسنده در ادامه مباحث آثار شیخ طوسی را در نه موضوع علمی دسته بندی و معرفی کرده است. طوسی در رابطه با تفسیر سه اثر با نام «التبیان فی تفسیر القرآن»، «المسائل الرجبیة فی تفسیر القرآن» و «المسائل الدمشقیة فی تفسیر القرآن» نوشته است. التبیان مهم ترین و معروف ترین کتاب اوست که به شیوه ای جدید و روشی ابتکاری که پیش از او سابقه نداشته تألیف شده است؛ زیرا این اولین تفسیر شیعه امامیه است که در ابواب جداگانه مباحث تفسیر و علوم قرآنی مانند قرائات، اعراب، لغت و اسباب نزول را گردآورده است. بسیاری از پیشینیان مانند سبکی، صفدی، ابن حجر عسقلانی و جلال الدین سیوطی در شرح حال طوسی به این تفسیر بزرگ اشاره کرده اند.
همچنین در تمهید به تفاسیر معاصر تفسیر طوسی اشاره شده است. «حقائق التأویل فی متشابه التنزیل» نوشته سید رضی (متوفی 406ق) و «التفسیر فی آمالی المرتضی» نوشته سید مرتضی (متوفی 436ق) ، دو تفسیری است که معاصر با تفسیر شیخ طوسی نوشته شده اند. کتاب اول در ده جزء بوده که تنها پنج جزء از آن باقی مانده و باقی اجزاء مفقود شده است. این اثر به تأویل تعدادی از آیات متشابه اختصاص دارد. تفسیر دوم نیز مشتمل بر مباحث مختلف تفسیری، لغوی و ادبی است که سید مرتضی در راه حج (395ق) املاء کرده است.
نویسنده در فصل اول کتاب به مصادر مورد استفاده شیخ طوسی اشاره دارد. وی از سه دسته منبع استفاده کرده است: در معانی الفاظ قرآن از «معانی القرآن» فراء، اخفش و زجاج، «مجاز القرآن» ابوعبیده و اندکی هم از «ضیاء القلوب فی معانی القرآن» مفضل بن سلمه بهره برده است. همچنین از تفاسیر مأثور مانند کتاب ابو الجارود به نقل از امام محمد باقر(ع) و تفسیر علی بن ابراهیم قمی (متوفی پس از 307ق) استفاده کرده است. او تنها به تفاسیر شیعه بسنده نکرده و از مصادر اهل سنت و معتزله مانند تفسیر طبری و تفاسیر نقاش و رمانی نیز مدد گرفته است. در ادامه این فصل به منابع حدیثی شیعه و سنی و منابع لغوی و ادبی هم که به عنوان مصادر طوسی می توان از آن ها یاد کرده اشاره شده است.
کتاب مشتمل بر مقدمه، تمهید (در دو مبحث)، شش فصل و نتایج بحث است. مطالب هر یک از فصول در ضمن پنج مبحث مطرح شده است.
نویسنده در مقدمه کتاب به چگونگی آشنایی با کتاب تفسیر شیخ طوسی اشاره کرده است. او ابتدا با تفسیر مجمع البیان طبرسی (متوفی 548ق) آشنا می شود. سپس با اطلاع از تفسیر طوسی (متوفی 460ق) با مقایسه مباحث تفسیری، قرائات، لغت و اعراب کتاب به حقیقتی می رسد که خود طبرسی هم در مقدمه تفسیرش به آن اشاره کرد و مخفی نکرده است که عبارت است از این که طبرسی کتابش را بر اساس تفسیر طوسی بنیان نهاده و اشتباه نیست اگر گفته شود که بیشتر تفسیرش را از آن گرفته است. این موضوع سبب می شود که نویسنده به مطالعه علمی جدی درباره تفسیر طوسی بپردازد.
در تمهید کتاب ابتدا زندگانی طوسی، اساتید، شاگردان و آثار او مطرح شده است. در زمینه آثار چنین می خوانیم: در موضوعات مختلف تفسیر، حدیث، فقه، اصول، عقاید و... کتاب نوشته است. بیشتر تألیفاتش چاپی یا خطی است و تعدادی از آن ها به دست ما نرسیده است. تألیفات مشهور او بالغ بر پنجاه کتاب و رساله است که به نام بیشتر آن ها در کتاب الفهرست اشاره شده است. در فقرات زیادی از تفسیر «البیان» نیز به تعدادی از آثار وی اشاره شده است. نویسنده در ادامه مباحث آثار شیخ طوسی را در نه موضوع علمی دسته بندی و معرفی کرده است. طوسی در رابطه با تفسیر سه اثر با نام «التبیان فی تفسیر القرآن»، «المسائل الرجبیة فی تفسیر القرآن» و «المسائل الدمشقیة فی تفسیر القرآن» نوشته است. التبیان مهم ترین و معروف ترین کتاب اوست که به شیوه ای جدید و روشی ابتکاری که پیش از او سابقه نداشته تألیف شده است؛ زیرا این اولین تفسیر شیعه امامیه است که در ابواب جداگانه مباحث تفسیر و علوم قرآنی مانند قرائات، اعراب، لغت و اسباب نزول را گردآورده است. بسیاری از پیشینیان مانند سبکی، صفدی، ابن حجر عسقلانی و جلال الدین سیوطی در شرح حال طوسی به این تفسیر بزرگ اشاره کرده اند.
همچنین در تمهید به تفاسیر معاصر تفسیر طوسی اشاره شده است. «حقائق التأویل فی متشابه التنزیل» نوشته سید رضی (متوفی 406ق) و «التفسیر فی آمالی المرتضی» نوشته سید مرتضی (متوفی 436ق) ، دو تفسیری است که معاصر با تفسیر شیخ طوسی نوشته شده اند. کتاب اول در ده جزء بوده که تنها پنج جزء از آن باقی مانده و باقی اجزاء مفقود شده است. این اثر به تأویل تعدادی از آیات متشابه اختصاص دارد. تفسیر دوم نیز مشتمل بر مباحث مختلف تفسیری، لغوی و ادبی است که سید مرتضی در راه حج (395ق) املاء کرده است.
نویسنده در فصل اول کتاب به مصادر مورد استفاده شیخ طوسی اشاره دارد. وی از سه دسته منبع استفاده کرده است: در معانی الفاظ قرآن از «معانی القرآن» فراء، اخفش و زجاج، «مجاز القرآن» ابوعبیده و اندکی هم از «ضیاء القلوب فی معانی القرآن» مفضل بن سلمه بهره برده است. همچنین از تفاسیر مأثور مانند کتاب ابو الجارود به نقل از امام محمد باقر(ع) و تفسیر علی بن ابراهیم قمی (متوفی پس از 307ق) استفاده کرده است. او تنها به تفاسیر شیعه بسنده نکرده و از مصادر اهل سنت و معتزله مانند تفسیر طبری و تفاسیر نقاش و رمانی نیز مدد گرفته است. در ادامه این فصل به منابع حدیثی شیعه و سنی و منابع لغوی و ادبی هم که به عنوان مصادر طوسی می توان از آن ها یاد کرده اشاره شده است.