منطقه ۱۶ شهرداری تهران

منطقه ۱۶ شهرداری تهران از مناطق جنوب شرقی شهر تهران است. [ ۳] با ۱۶۵۱ هکتار وسعت[ ۴] در شمار مناطق کوچک شهر تهران به شمار می رود. [ ۲] منطقه شانزده از شمال به خیابان شوش، حدفاصل انبار نفت و میدان شوش، از شرق به خیابان فدائیان اسلام حدفاصل میدان شوش و بزرگراه آزادگان، از جنوب به بزرگراه آزادگان ( حدفاصل خیابان فدائیان اسلام تا پل دوم آزادگان ) و از غرب خیابان بهمنیار و بزرگراه شهید تندگویان و بزرگراه نواب محدود می شود. [ ۲] منطقه شانزده با مناطق هفده ، نوزده، بیست، پانزده، یازده و دوازده همسایه است. [ ۲] پارک بعثت با وسعت ۴۶ هکتار بزرگ ترین پارک منطقه و از جمله پارک های با مساحت زیاد در میان پارک های تهران منطقه شانزده قرار دارد. [ ۲] همچنین راسته بلورفروش های تهران در این منطقه قرار دارد. [ ۵] منطقه به شش ناحیه و نه محله تقسیم می شود. [ ۴] از جمله محله های قدیمی و مطرح این منطقه می توان اشاره کرد به جوادیه، نازی آباد، یاخچی آباد، باغ آذری، و خزانه[ ۴] شماری از چهره های هنری، سیاسی و ورزشی[ ۶] در محله هایی از منطقه شانزده به دنیا آمدند و بزرگ شدند. [ ۷] از جمله می توان اشاره کرد به ساعد باقری، بهروز پیروزیان، اکبر عبدی، پرویز پرستویی، مرتضی فنونی زاده، حمید استیلی، فرشاد پیوس، امیر قلعه نویی[ ۶] [ ۷]
سابقه شکل گیری و گسترش کالبدی منطقه ۱۶ به سال ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضاشاه بر می گردد. عوامل متعددی در بسط و گسترش این منطقه در فاصله سال های ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰ مؤثر بود که به برخی از آن ها اشاره می شود. [ ۸]
• اِعمال سیاست های توسعه صنعتی و خدماتی در دوره رضاشاه
• موقعیت محدوده در جنوب تهران آن روزگار قرار داشتن بازار در این منطقه
• قرار داشتن منطقه درمسیر راه های مهم ارتباطی به جنوب کشور
• در ادامه، عناصر مهم و چگونگی تأثیر آنها بر روند تحولات کالبدی منطقه بر حسب دوره های مهم توسعه کالبدی آن مورد بررسی قرار می گیرد. در سال های ۱۲۹۹–۱۳۲۰ ایستگاه راه آهن عنصری مهم و تأثیر گذاری بر شکل گیری هسته های صنعتی و خدماتی و گسترش کالبدی منطقه بوده است. ایجاد ایستگاه راه آهن درجنوب محدوده شهر و جنوب بازار باعث استقرار واحدهای صنعتی و خدماتی دیگری – شامل بلور سازی، سیلو، کارخانه های چیت سازی، کشتارگاه تهران، کارخانه آرد و تعدادی انبار و بنگاه باربری – برای پاسخگویی به نیازهای بازار تهران در قسمت شمال شرق محدوده کنونی منطقه شد. [ ۸] جاده قدیم شهرری ( فدائیان اسلام ) و کوره های آجر پزی موجود ( کوره های امین الضرب در محل گودهای جنوب شوش ) و کوره های جدیدی که در اراضی پست و گود محدوده ( عمدتاً درقسمت شرق آن ) استقرار یافته بودند نیز مؤثر بود. خاصه اینکه مراکز یاد شده برای تأمین بخشی از نیازهای توسعه شهری جدید تهران ایجاد شده بودند. [ ۸]
• در سال های ۱۳۲۱–۱۳۴۱، واحدهای صنعتی و خدماتی شکل گرفته بر قرار بود. علاوه بر آن ها صنایع و واحدهای بزرگ خدماتی دیگری هم ایجاد شد؛[ ۸] مراکزی مانند انبارهای کالای راه آهن، مجتمع کارخانجات راه آهن، انبارهای گمرک ( هرسه در محوطه راه آهن ) ، شرکت حمل و نقل قند و شکر، کارخانجات دخانیات، انبار و بنگاه های باربری واقع در جنوب بازار در امتداد جنوبی خیابان شوش تأسیس شد. همچنین کارگاه های صنعتی، بنگاه های باربری و انبارهای طرفین قسمت جنوب خیابان شهید رجائی بنیاد نهاد شده که منجر به ایجاد فرصت های شغلی جدید و جذب و اسکان بخش مهمی از جمعیت مهاجر به تهران در گستره منطقه و توسعه کالبدی آن شد. [ ۸]
• تأسیسات راه آهن، سیلو، کارخانه های چیت سازی، بلور سازی و کشتارگاه نیز سبب ایجاد و توسعه جوادیه در شمال غرب منطقه شد که محل استقرار کار گرها و مهاجرها شد. [ ۸] متأثر از این گسترش اراضی نازی آباد با مساحت سه میلیون متر مربع و ۲۸۰۰ قطعه مسکونی به اندازه های ۲۰۰ الی ۶۰۰ متر مربع تقطیع و به کارگران و کارمندان کارخانه های این منطقه ارائه شد. در فاصله کوتاهی بین سال های ۱۳۳۱ تا ۱۳۴۰ به زیر ساخت وسازهای عمدتاً مسکونی رفت. مجموعه آپارتمانی چهارصد دستگاه نیز برای تأمین مسکن شاغلان سیلو، سازمان حمل ونقل قند و شکر و کارخانه دخانیات، به وسیله دولت ساخته شد. [ ۸] همچنین محله علی آباد و مجدالدوله نیز بر اثر اسکان جمعیت مهاجر شاغل در صنایع و واحدهای خدماتی تازه تأسیس توسعه یافت. محله های علی آباد جنوبی و احمدآباد بالا هم به واسطه صنایع و کارگاه های پیش گفته و همچنین کوره های آجرپزی جنوب شرق و انبارها و صنایع تازه احداث دو طرف قسمت جنوبی خیابان کنونی شهید رجایی به وجود آمدند. [ ۸]
• در فاصله سال های ۱۳۴۲–۱۳۵۷ صنایع و واحدهای خدماتی تازه تأسیس همانند سنگ بری های جنوب غرب چهارراه فرح آباد، نیروگاه بعثت، بنگاه های حمل و نقل و سنگ بری جنوب شرق محدوده، پایانه مسافربری جنوب، بنگاه های آهن فروشی خیابان های ستاره و مهرآبادی، بنگاه های باربری و انبارهای شمال شرق محله باغ آذری و شمال غرب چهار راه فرح آباد فرصت های شغلی جدیدی ایجاد کردند. [ ۸] همچنین به عنوان مهم ترین عناصر تأثیر گذار بر گسترش کالبدی منطقه عمل کردند. وجود فرصت های شغلی ناشی از توسعه فعالیت صنایع و واحدهای خدماتی در غرب خیابان کنونی فدائیان اسلام نیز پایانه مسافربری جنوب و بنگاه های باربری و انبارهای احداث شده در محل کوره های آجرپزی جنوب شرق باعث گسترش کالبدی محله های خزانه به سمت جنوب، علی آباد و مجدالدوله به سمت شمال و شرق علی آباد جنوبی شد. [ ۸] این ساخت و سازها برای پاسخگوئی به نیاز مهاجران و جویای کار و شاغلان صنایع و واحدهای خدماتی موجود در منطقه بود. مجموعه آپارتمانی و ویلایی هزار دستگاه نیز برای پاسخگوئی به نیاز مسکن سیل زدگان سال ۱۳۴۱ جنوب شهر، نیروهای شهربانی و تعدادی از شاغلان صنایع و واحدهای خدماتی قسمت شمال محدوده ساخته شد. [ ۸]
• در فاصله سال های ۱۳۵۸–۱۳۶۷ به تبع کند شدن آهنگ رشد و توسعه صنعتی و خدماتی تهران، قرارگیری منطقه در محدوده شهر و تبدیل آن به یکی از مناطق بیست گانه شهرداری بر اساس تقسیمات شهری سال ۱۳۵۹ رشد کالبدی این منطقه نیز کند شد. [ ۸] همچنین اعمال محدودیت های استقرار و توسعه صنایع و واحدهای خدماتی متوسط و بزرگ در سطح منطقه و انتقال تعدادی از صنایع، انبارها و بنگاه های باربری به خارج از منطقه برکند شدن رشد کالبدی منطقه شانزده دامن زد. در این دوره، تنها توسعه کالبدی بسیار محدودی در سطح منطقه شامل ایجاد سه شهرک مسکونی کوچک مقیاس شهید بهشتی، سیدآباد و فهیم آباد صورت پذیرفت. این شهرک ها به منظور تأمین مسکن ارزان قیمت برای شهروندان تهران از جمله تعدادی از ساکنان منطقه ایجاد شدند. [ ۸]
• در سال های ۱۳۶۸–۱۳۸۱ با تشدید محدودیت های اعمال شده به وسیله دولت و شهرداری تهران برای کنترل توسعه فیزیکی تهران و مهار توسعه و ایجاد واحدهای صنعتی و خدماتی در محدوده و حریم شهر، دیگر گسترش صنعتی و کارگاهی به عنوان متغیر و محرک منطقه شانزده برای گسترش کالبدی به شمار نمی آید[ ۸] بلکه دلیل مهم و اساسی رشد کالبدی منطقه شانزده ناشی از متغیر دیگری است. به واقع به دلیل افزایش هزینه زمین و مسکن در مناطق مرکزی و شمال تهران، عامل تأمین مسکن ارزان قیمت برای شهروندان تهران نقش بیشتری در گسترش کالبدی منطقه پیدا کرد. بخش مهمی از توسعه های مسکونی در اراضی کوره های آجرپزی و کشاورزی قسمت جنوبی ناشی از این امر بوده است. در این زمینه شبکه های دسترسی نقش مهمی در مکان یابی و نحوه گسترش آنها داشته اند. شهرک وصال در ارتباط با دسترسی به بزرگراه آزادگان و شبکه راه های منتهی به خیابان های شهید رجایی و بهمنیار شکل گرفت. شهرک چهارده معصوم نیز در جوار خیابان فدائیان اسلام ایجاد شد. مجتمع های مسکونی دانشگاه امیر کبیر، کوثر، ابریشم، چیت سازی ری و پروژه های انبوه سازی درحال احداث و شرق محله سیدآباد نیز به واسطه خیابان منتهی به شریان های اصلی منطقه، مکان یابی و احداث شدند تا ساکنان آنها با سهولت بیشتری به مراکز مهم فعالیتی موجود در منطقه و خارج از آن دسترسی داشته باشند. [ ۸]