[ویکی نور] منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی کتابی است که توسط آیت الله محمد ابراهیم جنّاتی شاهرودی در سال 1367 ش و به زبان فارسی برای تبیین ادله ای که مذاهب گوناگون اسلامی در فقه خود بدانها استدلال می کنند، تألیف شده است که برای محققان فن بسیار مفید می باشد.
مؤلف، در قالب پیش گفتار بعضی از مطالب لازم را در مورد اجتهاد بیان کرده، سپس شروع می کند به بررسی تک تک منابع اجتهاد که عبارتند از: قرآن، سنت، اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، قاعده استصلاح، مذهب صحابی، سد ذرایع و فتح ذرایع، شریعت سلف، عرف و عادت، سیره عملی اهل مدینه، استدلال و استصحاب که به بررسی اجمالی تک تک آنها می پردازیم.
ایشان در شروع بررسی منابع ابتدا نظریات فقهای مذاهب اسلامی را در باره منابع اجتهاد بیان کرده است؛ برای مثال گفته شده که کتاب، سنّت، عقل و اجماع منابع فقه شیعه دوازده امامی می باشد. علمای اخباری فقط کتاب و سنت را و گاه فقط سنت را به عنوان منبع اجتهاد پذیرفته اند. برخی دیگر چون علمای مذهب حنفی کتاب، سنت متواتره، اقوال صحابه، اجماع صحابه، قیاس، استحسان و نظر عرف را منبع استنباط می دانند. علمای مذهب مالکی، شافعی، حنبلی و ظاهری ها نیز هر کدام برای خود منابعی دارند که در بعضی موارد با دیگری متفاوت می باشند.
مؤلف در ادامه، قرآن را به عنوان مرجع مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی برشمرده است که اختلافات اندک نیز در جزییاتی مانند تفسیر، نسخ، تحریف و مانند آن می باشد. در تاریخ فقاهت نیز همیشه قرآن به عنوان اولین مرجع شناخته شده است که بقیه مراجع استنباط همگی در طول آن قرار می گیرند. تشکیل شدن بخش اعظم قرآن از آیات الاحکام خود در تایید این رفتار فقها می باشد که در طول سالیان متمادی کوشیده اند تا ظرایف و نکات تازه ای را در مورد این آیات به دست آورند که امروزه این تلاش ها در اختیار ما قرار گرفته است. اینکه اولین تحقیق در مورد آیات الاحکام از چه زمانی شروع شده است نکته بعدی مورد توجه مؤلف می باشد که آن را با وجود اختلافی بودن از چند کتاب قابل توجه نقل کرده است.
تألیفات گران سنگی نیز در مورد آیات الاحکام به وجود آمده که آیات الاحکام محمد بن سائب کلبی، تفسیر خمسمائه آیه فی الاحکام تألیف مقاتل بن سلیمان خراسانی بلخی، تفسیر آیات الاحکام هشام بن محمد بن سائب کلبی کوفی، احکام الاحکام عباد بن عباس طالقانی جزو اولین ها می باشند. مؤلف درادامه به طور خاص آثار علمای مذاهب گوناگون را در فقه القرآن برشمرده است و سپس کیفیت استنباط حکم از قرآن را به همراه پیش نیازهای این کار مورد بررسی قرار داده است، در این زمینه اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن ضروری می باشد که در میان فرق اسلامی فقط عده ای از اخباریین آن را قبول نکرده اند ایشان بحث عمیقی را نیز در باره محکمات و متشابهات قرآن ارائه نموده اند که بحثی علمی و قابل توجه بوه و با اشاره به بعضی از این محکمات و متشابهات همراه می باشد. غیر از این بواطنی نیز برای آیات قرآن تعریف شده که آن هم مانند آیات متشابه بدون بهره گیری از کلمات معصومین(علیهم السلام) قابل فهم نمی باشد. روایتی جامع در این باره از امام سجاد(ع) نقل شده که به این صورت است: «کتاب الله عز و جل علی أربعه أشیاء علی العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق فالعبارة للعوام و الإشارة للخواص و اللطائف للأولیاء و الحقائق للأنبیاء».
مؤلف، در قالب پیش گفتار بعضی از مطالب لازم را در مورد اجتهاد بیان کرده، سپس شروع می کند به بررسی تک تک منابع اجتهاد که عبارتند از: قرآن، سنت، اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، قاعده استصلاح، مذهب صحابی، سد ذرایع و فتح ذرایع، شریعت سلف، عرف و عادت، سیره عملی اهل مدینه، استدلال و استصحاب که به بررسی اجمالی تک تک آنها می پردازیم.
ایشان در شروع بررسی منابع ابتدا نظریات فقهای مذاهب اسلامی را در باره منابع اجتهاد بیان کرده است؛ برای مثال گفته شده که کتاب، سنّت، عقل و اجماع منابع فقه شیعه دوازده امامی می باشد. علمای اخباری فقط کتاب و سنت را و گاه فقط سنت را به عنوان منبع اجتهاد پذیرفته اند. برخی دیگر چون علمای مذهب حنفی کتاب، سنت متواتره، اقوال صحابه، اجماع صحابه، قیاس، استحسان و نظر عرف را منبع استنباط می دانند. علمای مذهب مالکی، شافعی، حنبلی و ظاهری ها نیز هر کدام برای خود منابعی دارند که در بعضی موارد با دیگری متفاوت می باشند.
مؤلف در ادامه، قرآن را به عنوان مرجع مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی برشمرده است که اختلافات اندک نیز در جزییاتی مانند تفسیر، نسخ، تحریف و مانند آن می باشد. در تاریخ فقاهت نیز همیشه قرآن به عنوان اولین مرجع شناخته شده است که بقیه مراجع استنباط همگی در طول آن قرار می گیرند. تشکیل شدن بخش اعظم قرآن از آیات الاحکام خود در تایید این رفتار فقها می باشد که در طول سالیان متمادی کوشیده اند تا ظرایف و نکات تازه ای را در مورد این آیات به دست آورند که امروزه این تلاش ها در اختیار ما قرار گرفته است. اینکه اولین تحقیق در مورد آیات الاحکام از چه زمانی شروع شده است نکته بعدی مورد توجه مؤلف می باشد که آن را با وجود اختلافی بودن از چند کتاب قابل توجه نقل کرده است.
تألیفات گران سنگی نیز در مورد آیات الاحکام به وجود آمده که آیات الاحکام محمد بن سائب کلبی، تفسیر خمسمائه آیه فی الاحکام تألیف مقاتل بن سلیمان خراسانی بلخی، تفسیر آیات الاحکام هشام بن محمد بن سائب کلبی کوفی، احکام الاحکام عباد بن عباس طالقانی جزو اولین ها می باشند. مؤلف درادامه به طور خاص آثار علمای مذاهب گوناگون را در فقه القرآن برشمرده است و سپس کیفیت استنباط حکم از قرآن را به همراه پیش نیازهای این کار مورد بررسی قرار داده است، در این زمینه اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن ضروری می باشد که در میان فرق اسلامی فقط عده ای از اخباریین آن را قبول نکرده اند ایشان بحث عمیقی را نیز در باره محکمات و متشابهات قرآن ارائه نموده اند که بحثی علمی و قابل توجه بوه و با اشاره به بعضی از این محکمات و متشابهات همراه می باشد. غیر از این بواطنی نیز برای آیات قرآن تعریف شده که آن هم مانند آیات متشابه بدون بهره گیری از کلمات معصومین(علیهم السلام) قابل فهم نمی باشد. روایتی جامع در این باره از امام سجاد(ع) نقل شده که به این صورت است: «کتاب الله عز و جل علی أربعه أشیاء علی العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق فالعبارة للعوام و الإشارة للخواص و اللطائف للأولیاء و الحقائق للأنبیاء».
wikinoor: منابع_اجتهاد_از_دیدگاه_مذاهب_اسلامی