[ویکی فقه] بیرجندی، عبدالعلی، ریاضیدان و منجم سده های نهم و دهم است.
بیرجندی، عبدالعلی، ریاضیدان و منجم سده های نهم و دهم. نام کامل او نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین است و وی را با القاب فاضل بیرجندی و محقق بیرجندی نیز نامیده اند. از تاریخ تولدش اطلاع دقیقی در دست نیست و درباره مذهب او نیز بحثهایی وجود دارد. ← مذهب بیرجندی در بعضی از نسخه های خطی آثارش (از جمله در نخستین سطر از رساله شرح زیج جدید سلطانی، نسخه شماره ۱/۳۲۱ کتابخانه وزیری یزد) او را حنفی دانسته اند و قربانی نیز، برهمین اساس، او را بر این مذهب دانسته است. اما بعضی نیز او را شیعه گفته اند. ناجی نصرآبادی با استناد به بخشی از دیباچه کتاب ابعاد و اجرام بیرجندی، او را شیعه دانسته، و عبدالحسین حائری نیز، با استناد به بعضی نوشته های بیرجندی درباره استخراج وقت ظهر و عصر، قرائنی برای شیعه بودن او برشمرده است. در هر صورت، به نظر می رسد که اشتهار بیرجندی به تشیع، بیش از شهرت وی به حنفی مذهبی بوده است، به طوری که آقابزرگ طهرانی در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه، به معرفی و بررسی بسیاری از کتابهای بیرجندی پرداخته است. نوشته آقابزرگ در طبقات تنها جایی است که بیرجندی را عبدالعلی بن نظام الدین معرفی کرده در حالی که در سایر منابع نظام الدین جزئی از نام خود بیرجندی دانسته شده است نه نام پدر وی. ← اساتید بیرجندی عبدالعلی بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد؛ به روایت خواندمیر علم حدیث را نزد خواجه غیاث الدین کاشانی (متولد ۸۳۲) و فنون حکمی را نزد منصوربن معین الدین کاشی، همکار غیاث الدین جمشید کاشانی، و سایر علوم را نزد کمال الدین قنوی آموخت. ملامسعود شروانی و سیف الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می روند. او را استاد شیخ بهایی دانسته اند که با توجه به زمان تولد شیخ بهایی (۹۵۳) نادرست است. امین احمد رازی از بیرجندی با عنوان «جامع علوم معقول و منقول» یاد می کند و می نویسد: «جهت معیشت اولاد خود هشتاد ساله تقویم استخراج نموده.» برای مرگ بیرجندی تاریخهای مختلفی ذکر شده است اما تاریخ پایان یافتن تعدادی از کتابهایش، مرگ وی را در ۹۳۴ تأیید می کند. ← چند نفر با نام بیرجندی وجود چند بیرجندی در زمانهای مختلف، باعث شده است که بعضی از آثار آنان به عبدالعلی بیرجندی که از همه مشهورتر است نسبت داده شود. یکی از این افراد عبدالعلی بیرجندی بُجدی، از پیروان مذهب حنفی، است که آیتی از او نام برده است. میرزا محمدعلی بن محمد اسماعیل قاینی بیرجندی (متوفی ۱۳۰۵) نیز با عبدالعلی بیرجندی یکی دانسته شده و کتابی از او به عبدالعلی نسبت داده شده است. ← وجود چندین بیرجندی باعث درهم آمیختگیهایی در آثار وجود چندین بیرجندی ـ چنان که گفتیم ـ باعث درهم آمیختگیهایی در آثار منسوب به عبدالعلی بیرجندی شده است. و بغدادی کتاب حاشیة علی النقایة را از او دانسته اند، در حالی که ناجی نصرآبادی این کتاب را متعلق به بیرجندی بجدی می داند. همچنین پینگری و بروکلمان مشارق الاضواءِ فی معرفة کمیة مابین طلوع الفجر و طلوع الشمس را از او می دانند، در حالی که، بی گمان، این کتاب از آثار میرزا محمدعلی اسماعیل قاینی بیرجندی است. منزوی کتابی به نام رساله تشریح پرگار را، با قید تردید بسیار، به او نسبت می دهد. بروکلمان نیز دو کتاب شرح رسالة الحنفیة و رسالة تذکرة الاحباب فی بیان التحاب را به نادرست به او نسبت می دهد که رساله دوم مسلماً تألیف کمال الدین فارسی (متوفی ۷۱۸) است؛ و این اشتباه از طریق بروکلمان به پینگری نیز راه یافته است. همچنین، در گنجینه نسخه های خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابی به نام ادعیه قرآنی وجود دارد که از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است. بعلاوه، در نسخه ای خطی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی یادداشتی وجود دارد که در آن استخراج سمت قبله هرات به روش ابوریحان بیرونی شرح داده شده و این یادداشت از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است. ← آثار بیرجندی کتابهایی که به یقین نگارش بیرجندی بوده و اطلاعاتی نیز از آن ها باقی مانده بدین شرح است : ۱) ابعاد و اجرام، به فارسی، پایان نگارش ۹۳۰، در بیان ابعاد و مسافتهای زمین و بعضی مسائل فلکی. این کتاب اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، مسالک و ممالک و مساحت سطوح اجسام نیز نامیده شده است. این رساله حاوی یک مقدمه، دو مقاله و یک خاتمه است. عنوان مقاله اول چنین است : «در مساحت سطح ارض و تعیین اقالیم (هفتگانه) و آنچه به آن متعلق است»، و عنوان مقاله دوم : «در معرفت مساحت افلاک و کواکب و آنچه به آن متعلق است» که در هفت مقصد (باب) تنظیم شده است. این بابها عبارت اند از: معرفت ابعاد سطوح افلاک از مرکز عالم، معرفت ثِخَن (ضخامت) هرفلک، معرفت مساحت سطوح افلاک، معرفت مقدار یک درجه از دوایر عظام در هر فلک، معرفت مقدار حرکت هر کوکبی در یک شبانه روز، معرفت اقطار کواکب، و در نهایت معرفت اجرام کواکب. شباهتهایی بین ابعاد و اجرام بیرجندی و رساله آثار البلاد زکریای قزوینی وجود دارد، و این شباهتها باعث این گمان شده است که احتمالاً بیرجندی قسمتهایی از کتاب قزوینی را، بدون ذکر نام، در کتاب خود آورده باشد. از سوی دیگر این رساله گاهی عجایب البلدان نیز نامیده شده و بر این اساس به نادرست گمان کرده اند که بیرجندی رساله مستقلی با عنوان عجایب البلدان داشته است. نسخه های خطی بسیاری از این کتاب وجود دارد. ۲) اسطرلاب، به فارسی، که آن را به نامهای بیست باب در معرفت اسطرلاب و تحفه حاتمیه نیز معرفی کرده اند. این اثر در جمادی الاولی ۹۰۰ نوشته شده است و نسخه های خطی زیادی از آن وجود دارد . نسخه ای از این رساله نیز در موزه بریتانیا نگهداری می شود اکبریان نسخه ای از این کتاب را، که در ۱۱۰۵ استنساخ شده، به صورت عکسی در ماهنامه فرهنگی سیمرغ (سال ۱، ش ۴) به چاپ رسانیده است؛ ۳) بیست باب در معرفت تقویم. ۴) ترجمه تقویم البلدان ابوالفداء (تألیف ۷۲۱). این ترجمه در ۹۲۷ انجام شده است. ۵) الحاشیه علی شرح الملخص، تألیف بعداز ۹۲۱، حاشیه ای است عربی برشرحی که قاضی زاده رومی در ۸۱۳ بر رساله الملخص فی الهیئه چغمینی نوشته است. ۶) رساله در هیئت، به فارسی که زمان نگارش آن معلوم نیست. آقابزرگ طهرانی سوتر و استوری آن را از بیرجندی دانسته اند، اما پینگری در این انتساب تردید کرده است. ناجی نصرآبادی نسخه محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی، با عنوان رساله در هیئت را همین کتاب می داند. ۷) رساله فی آلات الرصد، به عربی. تنها نسخه این رساله در کتابخانه رضا رامپور هند نگهداری می شود و صاییلی این نسخه را به انگلیسی و فارسی ترجمه و منتشر کرده است. ۸) کشاورزی نامه، به فارسی، که به نامهای فن کشت و زراعت، رساله در فلاحت و ارشاد الزراعه ، نیز نامیده شده و در دوازده باب نوشته شده و ملامظفر گنابادی در تنبیهات المنجمین از آن یاد کرده است. این اثر بدون اشاره به نام نویسنده آن، تاکنون دوبار در ایران و یک بار در بخارا به چاپ رسیده و اخیراً افشار روشن کرده است که این رساله از آنِ بیرجندی است. از این رساله نسخه های خطی زیادی وجود دارد. ۹) شرح آداب المناظره، به عربی در منطق، تألیف در ۹۳۰، شرح بیرجندی است بر رساله آداب المناظره قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶). نسخه ای از این کتاب، که تنها دو سال بعد از پایان یافتن کتاب استنساخ شده، در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. این رساله را حل آداب العضدی نیز نامیده اند. ۱۰) شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب، به فارسی، تألیف در ۸۹۹، شرح بر رساله خواجه نصیرالدین طوسی در اسطرلاب است. از این کتاب، نسخه های خطی بسیاری، از جمله نسخه ای به خط مؤلف، وجود دارد. ۱۱) شرح التذکرة النصیریة فی الهیئة، به عربی، تألیف در ۹۱۳، شرح بر التذکرة النصیریة فی الهیئة خواجه نصیرالدین طوسی است. نایاناسو کهوپادیایه، این کتاب را در ۱۱۴۲/۱۷۲۹، به زبان سانسکریت ترجمه کرده است. از شرح بیرجندی نسخه های متعددی در دست است. ۱۲) شرح الدرّالنّظیم فی خواص القرآن الکریم، به عربی، شرحی است بر رسالة الدرّ النّظیم فی خواص القرآن العظیم ع بدالله بن اسعد یافعی. نخستین اشاره به این شرح، در ترجمه احمدبن محمد سکاکی از کتاب الدرالنظیم آمده که تاریخ شرح را ۹۲۱ دانسته است، اما آقابزرگ طهرانی تاریخ این شرح را ۹۰۱ می داند. ۱۳) شرح زیج جدید سلطانی، به فارسی، تألیف ۹۲۹، که آن را با نامهای شرح زیج الغ بیگ و شرح مفصل زیج سلطانی نیز خوانده اند. بخشهای مختلفی از این رساله، جداگانه، رونویسی شده است از این شرح نسخه های خطی زیادی وجود دارد. ۱۴) شرح الشمسیة، به عربی، تألیف ۹۲۴، شرح بر کتاب الشمسیة فی الحساب نظام اعرج نیشابوری (متوفی ۷۲۸) در ریاضی. ۱۵) شرح الفوائد البهائیة، به عربی، تألیف ۹۲۴، شرح بر الفوائد البهائیة فی القواعد الحسابیة عمادالدین عبدالله بن محمدبن عبدالرزاق حاسب معروف به ابن خوام (متوفی ۷۲۴)، در ریاضی. ۱۶) شرح المجسطی یا شرح تحریر المجسطی، به عربی، تألیف ۹۲۱، شرح بر تحریر المجسطی خواجه نصیرالدین طوسی. از این کتاب نسخه های خطی گوناگونی وجود دارد. میرزا نصیربن عبدالله طبیب، در ۱۱۶۹ و خیرالله مهندس بر این شرح حاشیه هایی نوشته اند. ۱۷) شرح مختصر الهیئه، به عربی، شرحی است بر ترجمه عربی خواجه نصیرالدین طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود با نام مختصر الهیئه. زمان نگارش این کتاب معلوم نیست. نسخه ای از آن به شماره add۳۵۸۹ در دانشگاه کیمبریج وجود دارد (براون، ص ۲۶۲) و آقابزرگ طهرانی نیز به وجود نسخه ناقصی از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی اشاره کرده است. ۱۸) المختصر فی بیان آلات الرصد (که با رساله شماره ۷ این مقاله یکی نیست)، به عربی، تاریخ نگارش آن نامعلوم است و تنها نسخه شناخته شده این کتاب در کتابخانه آصفیه در هندوستان نگهداری می شود. فهرست منابع (۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۳) محمدحسین آیتی، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد ۱۳۷۱ ش. (۴) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۵) احمد احمدی بیرجندی، «ملاعبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، ش ۲ (بهار ۱۳۵۱). (۶) ایرج افشار، «فهرستنامه اهم متون کشاورزی در زبان فارسی»، آینده، سال ۸، ش ۱۰، دی ۱۳۶۱. (۷) ایرج افشار و دانش پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۵۲. (۸) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران. (۹) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۰) میرعثمان علی خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسة قلمیة مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷. (۱۱) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، «اسطرلاب: رساله در معرفت صنعت اسطرلاب شمالی و جنوبی»، با مقدمه مهراب اکبریان، ماهنامه فرهنگی سیمرغ، سال ۱، ش ۴ (اردیبهشت ۱۳۶۹). (۱۲) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۵۰ ش. (۱۳) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۱۴) محمدتقی دانش پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۸ ش. (۱۵) محمدتقی دانش پژوه، نسخه های خطی، دفتر دهم، تهران ۱۳۵۸ ش. (۱۶) غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۲ ش. (۱۷) محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش. (۱۸) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۹) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد۱۳۵۰ ش. (۲۰) مظفربن قاسم گنابادی، تنبیهات المنجمین، چاپ سنگی (ایران) ۱۲۸۴. (۲۱) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ ش. (۲۲) مفخر عالم، «آثار ملاعبدالعلی بیرجندی»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ش ۱۴ (بهار ۱۳۵۴). (۲۳) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش. (۲۴) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران ۱۳۷۷ ش. (۲۵) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش. (۲۶) محسن ناجی نصرآبادی، «ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام»، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷).
بیرجندی، عبدالعلی، ریاضیدان و منجم سده های نهم و دهم. نام کامل او نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین است و وی را با القاب فاضل بیرجندی و محقق بیرجندی نیز نامیده اند. از تاریخ تولدش اطلاع دقیقی در دست نیست و درباره مذهب او نیز بحثهایی وجود دارد. ← مذهب بیرجندی در بعضی از نسخه های خطی آثارش (از جمله در نخستین سطر از رساله شرح زیج جدید سلطانی، نسخه شماره ۱/۳۲۱ کتابخانه وزیری یزد) او را حنفی دانسته اند و قربانی نیز، برهمین اساس، او را بر این مذهب دانسته است. اما بعضی نیز او را شیعه گفته اند. ناجی نصرآبادی با استناد به بخشی از دیباچه کتاب ابعاد و اجرام بیرجندی، او را شیعه دانسته، و عبدالحسین حائری نیز، با استناد به بعضی نوشته های بیرجندی درباره استخراج وقت ظهر و عصر، قرائنی برای شیعه بودن او برشمرده است. در هر صورت، به نظر می رسد که اشتهار بیرجندی به تشیع، بیش از شهرت وی به حنفی مذهبی بوده است، به طوری که آقابزرگ طهرانی در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه، به معرفی و بررسی بسیاری از کتابهای بیرجندی پرداخته است. نوشته آقابزرگ در طبقات تنها جایی است که بیرجندی را عبدالعلی بن نظام الدین معرفی کرده در حالی که در سایر منابع نظام الدین جزئی از نام خود بیرجندی دانسته شده است نه نام پدر وی. ← اساتید بیرجندی عبدالعلی بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد؛ به روایت خواندمیر علم حدیث را نزد خواجه غیاث الدین کاشانی (متولد ۸۳۲) و فنون حکمی را نزد منصوربن معین الدین کاشی، همکار غیاث الدین جمشید کاشانی، و سایر علوم را نزد کمال الدین قنوی آموخت. ملامسعود شروانی و سیف الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می روند. او را استاد شیخ بهایی دانسته اند که با توجه به زمان تولد شیخ بهایی (۹۵۳) نادرست است. امین احمد رازی از بیرجندی با عنوان «جامع علوم معقول و منقول» یاد می کند و می نویسد: «جهت معیشت اولاد خود هشتاد ساله تقویم استخراج نموده.» برای مرگ بیرجندی تاریخهای مختلفی ذکر شده است اما تاریخ پایان یافتن تعدادی از کتابهایش، مرگ وی را در ۹۳۴ تأیید می کند. ← چند نفر با نام بیرجندی وجود چند بیرجندی در زمانهای مختلف، باعث شده است که بعضی از آثار آنان به عبدالعلی بیرجندی که از همه مشهورتر است نسبت داده شود. یکی از این افراد عبدالعلی بیرجندی بُجدی، از پیروان مذهب حنفی، است که آیتی از او نام برده است. میرزا محمدعلی بن محمد اسماعیل قاینی بیرجندی (متوفی ۱۳۰۵) نیز با عبدالعلی بیرجندی یکی دانسته شده و کتابی از او به عبدالعلی نسبت داده شده است. ← وجود چندین بیرجندی باعث درهم آمیختگیهایی در آثار وجود چندین بیرجندی ـ چنان که گفتیم ـ باعث درهم آمیختگیهایی در آثار منسوب به عبدالعلی بیرجندی شده است. و بغدادی کتاب حاشیة علی النقایة را از او دانسته اند، در حالی که ناجی نصرآبادی این کتاب را متعلق به بیرجندی بجدی می داند. همچنین پینگری و بروکلمان مشارق الاضواءِ فی معرفة کمیة مابین طلوع الفجر و طلوع الشمس را از او می دانند، در حالی که، بی گمان، این کتاب از آثار میرزا محمدعلی اسماعیل قاینی بیرجندی است. منزوی کتابی به نام رساله تشریح پرگار را، با قید تردید بسیار، به او نسبت می دهد. بروکلمان نیز دو کتاب شرح رسالة الحنفیة و رسالة تذکرة الاحباب فی بیان التحاب را به نادرست به او نسبت می دهد که رساله دوم مسلماً تألیف کمال الدین فارسی (متوفی ۷۱۸) است؛ و این اشتباه از طریق بروکلمان به پینگری نیز راه یافته است. همچنین، در گنجینه نسخه های خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابی به نام ادعیه قرآنی وجود دارد که از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است. بعلاوه، در نسخه ای خطی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی یادداشتی وجود دارد که در آن استخراج سمت قبله هرات به روش ابوریحان بیرونی شرح داده شده و این یادداشت از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است. ← آثار بیرجندی کتابهایی که به یقین نگارش بیرجندی بوده و اطلاعاتی نیز از آن ها باقی مانده بدین شرح است : ۱) ابعاد و اجرام، به فارسی، پایان نگارش ۹۳۰، در بیان ابعاد و مسافتهای زمین و بعضی مسائل فلکی. این کتاب اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، مسالک و ممالک و مساحت سطوح اجسام نیز نامیده شده است. این رساله حاوی یک مقدمه، دو مقاله و یک خاتمه است. عنوان مقاله اول چنین است : «در مساحت سطح ارض و تعیین اقالیم (هفتگانه) و آنچه به آن متعلق است»، و عنوان مقاله دوم : «در معرفت مساحت افلاک و کواکب و آنچه به آن متعلق است» که در هفت مقصد (باب) تنظیم شده است. این بابها عبارت اند از: معرفت ابعاد سطوح افلاک از مرکز عالم، معرفت ثِخَن (ضخامت) هرفلک، معرفت مساحت سطوح افلاک، معرفت مقدار یک درجه از دوایر عظام در هر فلک، معرفت مقدار حرکت هر کوکبی در یک شبانه روز، معرفت اقطار کواکب، و در نهایت معرفت اجرام کواکب. شباهتهایی بین ابعاد و اجرام بیرجندی و رساله آثار البلاد زکریای قزوینی وجود دارد، و این شباهتها باعث این گمان شده است که احتمالاً بیرجندی قسمتهایی از کتاب قزوینی را، بدون ذکر نام، در کتاب خود آورده باشد. از سوی دیگر این رساله گاهی عجایب البلدان نیز نامیده شده و بر این اساس به نادرست گمان کرده اند که بیرجندی رساله مستقلی با عنوان عجایب البلدان داشته است. نسخه های خطی بسیاری از این کتاب وجود دارد. ۲) اسطرلاب، به فارسی، که آن را به نامهای بیست باب در معرفت اسطرلاب و تحفه حاتمیه نیز معرفی کرده اند. این اثر در جمادی الاولی ۹۰۰ نوشته شده است و نسخه های خطی زیادی از آن وجود دارد . نسخه ای از این رساله نیز در موزه بریتانیا نگهداری می شود اکبریان نسخه ای از این کتاب را، که در ۱۱۰۵ استنساخ شده، به صورت عکسی در ماهنامه فرهنگی سیمرغ (سال ۱، ش ۴) به چاپ رسانیده است؛ ۳) بیست باب در معرفت تقویم. ۴) ترجمه تقویم البلدان ابوالفداء (تألیف ۷۲۱). این ترجمه در ۹۲۷ انجام شده است. ۵) الحاشیه علی شرح الملخص، تألیف بعداز ۹۲۱، حاشیه ای است عربی برشرحی که قاضی زاده رومی در ۸۱۳ بر رساله الملخص فی الهیئه چغمینی نوشته است. ۶) رساله در هیئت، به فارسی که زمان نگارش آن معلوم نیست. آقابزرگ طهرانی سوتر و استوری آن را از بیرجندی دانسته اند، اما پینگری در این انتساب تردید کرده است. ناجی نصرآبادی نسخه محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی، با عنوان رساله در هیئت را همین کتاب می داند. ۷) رساله فی آلات الرصد، به عربی. تنها نسخه این رساله در کتابخانه رضا رامپور هند نگهداری می شود و صاییلی این نسخه را به انگلیسی و فارسی ترجمه و منتشر کرده است. ۸) کشاورزی نامه، به فارسی، که به نامهای فن کشت و زراعت، رساله در فلاحت و ارشاد الزراعه ، نیز نامیده شده و در دوازده باب نوشته شده و ملامظفر گنابادی در تنبیهات المنجمین از آن یاد کرده است. این اثر بدون اشاره به نام نویسنده آن، تاکنون دوبار در ایران و یک بار در بخارا به چاپ رسیده و اخیراً افشار روشن کرده است که این رساله از آنِ بیرجندی است. از این رساله نسخه های خطی زیادی وجود دارد. ۹) شرح آداب المناظره، به عربی در منطق، تألیف در ۹۳۰، شرح بیرجندی است بر رساله آداب المناظره قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶). نسخه ای از این کتاب، که تنها دو سال بعد از پایان یافتن کتاب استنساخ شده، در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. این رساله را حل آداب العضدی نیز نامیده اند. ۱۰) شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب، به فارسی، تألیف در ۸۹۹، شرح بر رساله خواجه نصیرالدین طوسی در اسطرلاب است. از این کتاب، نسخه های خطی بسیاری، از جمله نسخه ای به خط مؤلف، وجود دارد. ۱۱) شرح التذکرة النصیریة فی الهیئة، به عربی، تألیف در ۹۱۳، شرح بر التذکرة النصیریة فی الهیئة خواجه نصیرالدین طوسی است. نایاناسو کهوپادیایه، این کتاب را در ۱۱۴۲/۱۷۲۹، به زبان سانسکریت ترجمه کرده است. از شرح بیرجندی نسخه های متعددی در دست است. ۱۲) شرح الدرّالنّظیم فی خواص القرآن الکریم، به عربی، شرحی است بر رسالة الدرّ النّظیم فی خواص القرآن العظیم ع بدالله بن اسعد یافعی. نخستین اشاره به این شرح، در ترجمه احمدبن محمد سکاکی از کتاب الدرالنظیم آمده که تاریخ شرح را ۹۲۱ دانسته است، اما آقابزرگ طهرانی تاریخ این شرح را ۹۰۱ می داند. ۱۳) شرح زیج جدید سلطانی، به فارسی، تألیف ۹۲۹، که آن را با نامهای شرح زیج الغ بیگ و شرح مفصل زیج سلطانی نیز خوانده اند. بخشهای مختلفی از این رساله، جداگانه، رونویسی شده است از این شرح نسخه های خطی زیادی وجود دارد. ۱۴) شرح الشمسیة، به عربی، تألیف ۹۲۴، شرح بر کتاب الشمسیة فی الحساب نظام اعرج نیشابوری (متوفی ۷۲۸) در ریاضی. ۱۵) شرح الفوائد البهائیة، به عربی، تألیف ۹۲۴، شرح بر الفوائد البهائیة فی القواعد الحسابیة عمادالدین عبدالله بن محمدبن عبدالرزاق حاسب معروف به ابن خوام (متوفی ۷۲۴)، در ریاضی. ۱۶) شرح المجسطی یا شرح تحریر المجسطی، به عربی، تألیف ۹۲۱، شرح بر تحریر المجسطی خواجه نصیرالدین طوسی. از این کتاب نسخه های خطی گوناگونی وجود دارد. میرزا نصیربن عبدالله طبیب، در ۱۱۶۹ و خیرالله مهندس بر این شرح حاشیه هایی نوشته اند. ۱۷) شرح مختصر الهیئه، به عربی، شرحی است بر ترجمه عربی خواجه نصیرالدین طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود با نام مختصر الهیئه. زمان نگارش این کتاب معلوم نیست. نسخه ای از آن به شماره add۳۵۸۹ در دانشگاه کیمبریج وجود دارد (براون، ص ۲۶۲) و آقابزرگ طهرانی نیز به وجود نسخه ناقصی از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی اشاره کرده است. ۱۸) المختصر فی بیان آلات الرصد (که با رساله شماره ۷ این مقاله یکی نیست)، به عربی، تاریخ نگارش آن نامعلوم است و تنها نسخه شناخته شده این کتاب در کتابخانه آصفیه در هندوستان نگهداری می شود. فهرست منابع (۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۳) محمدحسین آیتی، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد ۱۳۷۱ ش. (۴) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۵) احمد احمدی بیرجندی، «ملاعبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، ش ۲ (بهار ۱۳۵۱). (۶) ایرج افشار، «فهرستنامه اهم متون کشاورزی در زبان فارسی»، آینده، سال ۸، ش ۱۰، دی ۱۳۶۱. (۷) ایرج افشار و دانش پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۵۲. (۸) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران. (۹) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۰) میرعثمان علی خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسة قلمیة مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷. (۱۱) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، «اسطرلاب: رساله در معرفت صنعت اسطرلاب شمالی و جنوبی»، با مقدمه مهراب اکبریان، ماهنامه فرهنگی سیمرغ، سال ۱، ش ۴ (اردیبهشت ۱۳۶۹). (۱۲) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۵۰ ش. (۱۳) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۱۴) محمدتقی دانش پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۸ ش. (۱۵) محمدتقی دانش پژوه، نسخه های خطی، دفتر دهم، تهران ۱۳۵۸ ش. (۱۶) غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۲ ش. (۱۷) محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش. (۱۸) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۹) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد۱۳۵۰ ش. (۲۰) مظفربن قاسم گنابادی، تنبیهات المنجمین، چاپ سنگی (ایران) ۱۲۸۴. (۲۱) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ ش. (۲۲) مفخر عالم، «آثار ملاعبدالعلی بیرجندی»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ش ۱۴ (بهار ۱۳۵۴). (۲۳) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش. (۲۴) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران ۱۳۷۷ ش. (۲۵) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش. (۲۶) محسن ناجی نصرآبادی، «ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام»، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷).