ملا خلیل قزوینی

[ویکی اهل البیت] خلیل بن غازی قزوینی، مکنّی (1001-1089ق)، معروف به «برهان العلماء» فاضل، عالم، متکلّم اصولی، محدث که در زمان شاه عباس صفوی می زیسته است. وی از شاگردان، شیخ بهایی و میرداماد است. ملّا خلیل بخش زیادی از عمر خود را در تألیف و تصنیف کتاب گذرانیده است. مهم ترین اثر او دو شرح فارسی و عربی است که بر کافی نگاشته است.
خلیل بن غازی قزوینی، مکنّی به ابوحامد معروف به «ملّا خلیلا» و «خلیلای قزوینی» و «ملّا خلیل قزوینی» و ملقّب به «برهان العلماء» است. نقش مهر او را «الْعِلْمُ خَلِیلُ الْمُؤْمِن» گزارش کرده اند و برخی نام وی را «خلیل اللَّه» نیز ذکر کرده اند.
چند دانشمند دیگر به نام ملّا خلیل در قزوین بوده اند که نباید مصنف این اثر را با آنها اشتباه گرفت: یکی ملّا خلیل بن محمّد زمان قزوینی (نگارنده رساله اثبات حُدوث الإراده) در سال 1148 ق؛ دیگری ملّا خلیل بن حاجی بابا قزوینی، معروف به زرکش؛ و سومی آقا خلیل بن محمّد اشرف قاینی اصفهانی (م 1136 ق) ساکن قزوین؛ و دیگری سیّد خلیل قزوینی (زنده در 1239 ق) صاحب تفسیر سیّد خلیل.
ملّا خلیل قزوینی در شهر قزوین در سوم رمضان سال 1001 ق، چشم به جهان گشود. او در همان شهر، در سال 1089 ق، در سن 88 سالگی دار فانی را وداع گفت.
بنا به تصریح افندی، ملّا خلیل در اوان سنّش، نزد بهاءالدین محمّد عاملی معروف به شیخ بهایی (م 1030 ق) و میر محمدباقر استرآبادی معروف به میرداماد (م 1041 ق)، تحصیل علم نموده است و مصنف در همین شرح حاضر، در شرح حدیث «جنود عقل» مطلبی را از مرحوم شیخ بهایی با تعبیر «استادی شیخ بهاءالدین محمّد رحمه اللَّه تعالی» نقل نموده است.
پس از آن نزد مولی حاج محمود رنانی، زانوی ادب به زمین زده و مشغول فراگیری علم شده است. پس از آن در مشهد مقدس نزد مولی حاجی حسین یزدی، حاشیه قدیم ملّا جلال دوانی را بر شرح تجرید قوشچی (موسوم به شرح جدید) قرائت نموده است. در این زمان با خلیفه سلطان (م 1064 ق) همدرس بود.
یکی دیگر از اساتید ملّا خلیل، امیر ابوالحسن قائنی مشهدی است. قزوینی در ایام اقامتش در مکه حواشی قائنی بر کتاب الکافی کلینی را جمع آوری و تدوین نموده است.
آنچه در مصادر از اساتید ملّا خلیل یاد شده همین چهار عالم بودند و از دیگر اساتید وی در مصادر یادی نشده است. خصوصاً استادی که ملّا خلیل تحت تأثیر تعالیم وی بوده و طبق آن حتی با مجتهدان مخالفت می کرده، شناسایی نشده است.