[ویکی نور] معجم الشعراء، اثر محمد بن عمران بن موسی بن سعید کاتب مرزبانی (بغداد، 297-384ق) است که نویسنده در آن، جمعی از شاعران مسلمان را معرفی کرده است. متأسفانه نسخه کاملی از این اثر ارزنده در دست نیست و فقط بخش اندکی (حدود یک پنجم از متن اصلی) موجود است که در اینجا تصحیح شده و مشاهده می شود. تصحیح اثر حاضر را فاروق اسلیم انجام داده است.
مصحح، کتاب حاضر را چنین معرفی کرده است: صاحب «الفهرست» ذکر کرده است که مرزبانی در کتابش «المعجم»، شاعران را بر اساس حروف الفبا یاد می کند و از کسی شروع می کند که اول اسمش الف است بعد کسی که اول اسمش باء، تا آخر حروف الفبا و آن کتاب، دربردارنده حدود پنج هزار شاعر است و از هر شاعری چند بیتی از اشعار مشهورش می آورد و آن کتاب، بیشتر از هزار ورقه است؛ ولی متأسفانه این کتاب به صورت کامل به دست ما نرسیده و آنچه در برابر ما است شامل 1119 شرح حال می شود و این مقدار حدود یک پنجم است و از کسی آغاز می شود که اسمش «عمرو» است از حرف عین.
از مطالعه این کتاب، آشکار می شود که نویسنده اش می کوشد تألیفی دایرةالمعارفی عرضه کند که همه شاعران عرب از جاهلیت تا دوران خودش را شامل شود... و به همین جهت شیوه غالب او ایجاز است، جز آنکه گاهی او در ایجاز مبالغه می کند؛ مانند سخن او درباره شرح حال «مسروق بن حجر بن سعید کندی» و «منجور بن غیلان بن خرشه ضبی» و طولانی آوردن شرح حال، نادر است؛ مانند شرح حال فرزدق که به اندازه هفت برابر شرح حال رایج در این کتاب است. شرح حال رایج مانند مطلبی است که درباره زندگی هوذه بصری آمده... روش مرزبانی این است که غالباً در هر شرح حال، اسم شاعر، لقبش و کنیه اش و نسبش را ذکر می کند و بعد اندکی از اشعارش را می آورد و اخباری که بر اوضاع روزگارش دلالت می کند و یکی از این واژگان: «جاهلی» یا «مُخَضرَم» یا «اسلامی» یا «مُحدَث» را ذکر می کند که عصر او را نشان می دهد و گاهی شاعر را به یکی از خلفا نسبت می دهد، به ویژه عباسیان، پس می گوید او «رشیدی» است یا «مأمونی» یا «متوکلی» یا مانند آن
برخی از مطالب جالب و سودمند اثر حاضر به این صورت است:
مصحح برای این کتاب در پایان آن، به ترتیب فهرست شرح حال های شاعران و شماره های آن و فهرست اشعار و فهرست منابع و فهرست اجمالی مطالب را فراهم کردهو متأسفانه فهارس فنی (آیات، روایات، اعلام و امکنه و...) و حتی فهرست تفصیلی مطالب فراهم نشده است. مصحح برای تصحیح اثر حاضر از تعداد قابل توجهی (236 کتاب) از منابع مهم به زبان عربی استفاده کرده و اسامی و مشخصات آن ها را نیز آورده است
مصحح، کتاب حاضر را چنین معرفی کرده است: صاحب «الفهرست» ذکر کرده است که مرزبانی در کتابش «المعجم»، شاعران را بر اساس حروف الفبا یاد می کند و از کسی شروع می کند که اول اسمش الف است بعد کسی که اول اسمش باء، تا آخر حروف الفبا و آن کتاب، دربردارنده حدود پنج هزار شاعر است و از هر شاعری چند بیتی از اشعار مشهورش می آورد و آن کتاب، بیشتر از هزار ورقه است؛ ولی متأسفانه این کتاب به صورت کامل به دست ما نرسیده و آنچه در برابر ما است شامل 1119 شرح حال می شود و این مقدار حدود یک پنجم است و از کسی آغاز می شود که اسمش «عمرو» است از حرف عین.
از مطالعه این کتاب، آشکار می شود که نویسنده اش می کوشد تألیفی دایرةالمعارفی عرضه کند که همه شاعران عرب از جاهلیت تا دوران خودش را شامل شود... و به همین جهت شیوه غالب او ایجاز است، جز آنکه گاهی او در ایجاز مبالغه می کند؛ مانند سخن او درباره شرح حال «مسروق بن حجر بن سعید کندی» و «منجور بن غیلان بن خرشه ضبی» و طولانی آوردن شرح حال، نادر است؛ مانند شرح حال فرزدق که به اندازه هفت برابر شرح حال رایج در این کتاب است. شرح حال رایج مانند مطلبی است که درباره زندگی هوذه بصری آمده... روش مرزبانی این است که غالباً در هر شرح حال، اسم شاعر، لقبش و کنیه اش و نسبش را ذکر می کند و بعد اندکی از اشعارش را می آورد و اخباری که بر اوضاع روزگارش دلالت می کند و یکی از این واژگان: «جاهلی» یا «مُخَضرَم» یا «اسلامی» یا «مُحدَث» را ذکر می کند که عصر او را نشان می دهد و گاهی شاعر را به یکی از خلفا نسبت می دهد، به ویژه عباسیان، پس می گوید او «رشیدی» است یا «مأمونی» یا «متوکلی» یا مانند آن
برخی از مطالب جالب و سودمند اثر حاضر به این صورت است:
مصحح برای این کتاب در پایان آن، به ترتیب فهرست شرح حال های شاعران و شماره های آن و فهرست اشعار و فهرست منابع و فهرست اجمالی مطالب را فراهم کردهو متأسفانه فهارس فنی (آیات، روایات، اعلام و امکنه و...) و حتی فهرست تفصیلی مطالب فراهم نشده است. مصحح برای تصحیح اثر حاضر از تعداد قابل توجهی (236 کتاب) از منابع مهم به زبان عربی استفاده کرده و اسامی و مشخصات آن ها را نیز آورده است
wikinoor: معجم_الشعراء