مظفر اسفزاری. [ م ُ ظَف ْ ف َ رِ اِ ف ِ ] ( اِخ ) خواجه امام... ازمنجمان بزرگ است و اوست که با عمر خیام و جماعتی دیگر از اعیان منجمین در سنه 467 به فرمان ملکشاه سلجوقی رصد معروف ملکشاهی را که رصد جلالی نیز گویند بستند. ابن الاثیر در حوادث سنه 467 از او به «ابوالمظفراسفزاری » تعبیر کرده است. خواجه ابوحاتم مظفر اسفزاری از مشاهیر حکما و معاریف و منجمین و دانشمندان ایرانی است که در نیمه دوم قرن پنجم و اوایل قرن ششم میزیسته و با حکیم عمر خیام معاصر و همزمان بوده است. شرح حال این حکیم بزرگ و چگونگی زندگیش به تفصیل در دست نیست و آنچه صاحبان تراجم درباره او نوشته اندمطلب مهمی که وضع زندگانی و حال او را روشن نماید به دست نمیدهد. قدیمترین کتابی که در آن ترجمه حالی از مظفر دیده میشود کتاب تتمه صوان الحکمه ابوالحسن بیهقی است که تألیف آن اندکی پس از مرگ مظفر بوده است و ظاهراً آنچه شهرزوری در نزهةالارواح و روضةالافراح از گزارش احوال مظفر ذکر کرده از تتمه گرفته است. نظامی عروضی سمرقندی در چهارمقاله حکایت کند که در سنه 506 امام عمرخیام و امام مظفر همکار بودند. در کتاب میزان الحکمه و همچنین شهمردان بن ابی الخیر در کتاب نزهت نامه علایی نام او را در مؤلفات خویش آورده اند. کنیه او ابوحاتم و نام پدرش اسماعیل و از اهالی اسفزار است. تاریخ ولادت وی باید در حدود 437 یا پیش از آن تاریخ باشد. ابوحاتم از سال 467 تا سال 485 دراصفهان میزیسته سپس به خراسان و هرات و از آنجا به بلخ رفته. وفات او احتمالاً سال 513 و 515 است. سبب مرگ او را در حالات او ذکر کرده اند که ترازوی ارشمیدس را که بمیزان غش و عیار معروف است ساخت و آن را به سلطان اعظم سنجر تقدیم کرد. سلطان به خازن خویش سعادت نام سپرد. خازن که در جواهرات خزانه سلطان تقلب کرده و خیانت بسیار از این راه نموده و از بازخواست سنجراندیشه داشت به تصور اینکه آن ترازو سبب کشف خیانت او می گردد و گرفتار خشم و عقوبت سلطان خواهد شد آن را خرد کرد و در زیر خاک نهان ساخت. ابوحاتم که این خبر بشنید دلتنگ و غمگین گردید و از آن اندوه رنجور وبیمار گشت تا بدرود جهان کرد. آثار او آنچه باقی مانده بدین قرار است : 1- اختصار اصول اقلیدس. 2- رساله آثار علوی یا کائنات جو که آن را به نام فخرالملک بن نظام الملک پیش از سال 500 هَ. ق. تألیف کرده است. 3 - رسالةالشبکیه ٔ. و رجوع به ابوحاتم اسفزاری و تتمه صوان الحکمه ص 98 و 120 و تاریخ رشیدی ص 37 شود.
