نگاهی تاریخی به مضامین و اسلوبهای شعر شیعی در ادب اندلس
نویسندگان: حسین حاتمی ( کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی از دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین و عضو باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد کرمانشاه ) ، پروین زمانی ( کارشناسی ارشد ادبیات عرب از دانشگاه رازی کرمانشاه و مدرس دانشگاه پیام نور واحد هرسین ) ، محمدرضا بیگی ( عضو هیأت علمی ادبیات عرب دانشگاه پیام نور هرسین ) ، پوریا اسماعیلی ( کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی از دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین و مدرس دانشگاه پیام نور کرمانشاه )
... [مشاهده متن کامل]
چکیده
شعر شیعی در عصراندلس، نمایانگر اوضاع تاریخی، سیاسی، اجتماعی، ادبی، دینی و . . . آن روزگار و نیز عشق و دوستی مردمان به ویژه شاعران و ادیبان به خاندان اهل بیت است. مضمون ها و ساختارهایی که برخی از شاعران شیعی در این دوره سروده اند دارای دو ویژگی تقلید و نوآوری می باشد. در جنبه تقلید مضمون و سبک شاعران متعهد شیعی در مشرق زمین الگوی ایشان بوده است و در جنبه نوآوری نیز از اوضاع ادبی، دینی، اجتماعی و سیاسی زمان خویش متاثر بوده اند. شعر شیعی یکی از عرصه های شعری این دوره به شمار می آید، اما هرگز نتوانسته است به توانایی شعر شاعران مشرق زمین برسد و جز در موارد اندک همواره پوششی از تقلید و اقتباس بر آن سایه افکنده است.
کلید واژه ها: اندلس، تاریخ، اهل بیت ( ع ) شعر شیعی، تعهد.
مقدمه
ادبیات شیعه متعهد و دارای رسالت است که در همه دوره ها دارای موضوع ها و ساختارهای گوناگون بوده است. این ادبیات در آغاز موضوعهای محدودی را در ساختارهای ساده بیان کرده است، ولی در دیگر عصرها - با توجه به زندگی پیشوایان معصوم ( ع ) - از گستردگی و پیچیدگی در مضمون و ساختار برخوردار شده است . از آنجا که ادبیات شیعه گونه ای از ادبیات متعهد می باشد، لازم است پیش از پرداختن به تعریف شعر شیعی به تعریف ادبیات متعهد بپردازیم؛ ادبیات متعهد عبارت است از پایبندی به اصل و عقیده ای ویژه که ادیب با سلاح ادب به روشنگری و اظهار آن می پردازد و برای رسیدن به این آرمان به مدح روش پیشوایان و یاران خود و نیز هجو و انتقاد از گروه مخالف می پردازد؛ اینکه پایبند به اسلام باشد یا به غیر اسلام تفاوتی نمی کند و در هر حال زیر مجموعه «ادبیات متعهد» ( 1 ) به شمار می آید. از بهترین نمونه های ادبیات متعهد مدیحه های مذهبی است. ( 2 ) این مدیحه ها از نوع شعر متعهد هستند زیرا در این گونه آثار شاعران درستی رسالت رهبران الهی و راه آنان را نشان می دهند و می کوشند با استفاده از زبان شعر، حقیقت ها را آشکار و به فرهنگ جامعه منتقل سازند.
شاعران بزرگ و متعهد شیعه همواره خطر بزرگی برای حکومت های فاسد و حاکمان غاصب بودند؛ زیرا آنان با زبان شعر به مدح خاندان اهل بیت می پرداختند و صفت ها و شرطهای لازم برای یک حاکم دینی و سیاسی را یادآوری و با مقایسه آنها با دیگر زمامداران دلها را با حقیقت ایشان آشنا می کردند اما مقصود از شعر شعری است که به دفاع از آرمان های تشیع و روشنگری درباره آن می پردازد؛ خواه گوینده آن بر مذهب شیعه باشد و خواه بر مذهب دیگر ( 3 ) .
این پژوهش به دنبال آن است که مضامین و ساختارهای شعر شیعی را در دوره اندلس بررسی و تحلیل کند تاکنون به جز آنچه که در کتابهای صبح الاعشی قلقشندی، دایره المعارف اسلامی شیعی، تالیف حسن امین و ادب الطف نوشته سید جواد شبّر که به معرفی تنی چند از شاعران اندلس و نمونه هایی از آنها پرداخته شده است، پژوهشی جامع و دقیق درباره آن انجام نشده است.
اهمیت و ارزش این تحقیق در آن است که با توجه به جایگاه اهل بیت در بین مسلمانان و ادبیات عرب و نیز با توجه به دوری قلمرو اندلس از محیط های عربی تاکنون به طور دقیق به این موضوع پرداخته نشده است. از این روی، بررسی این موضوع در شعر اندلس می تواند جای خالی این پژوهش را در ادبیات عرب پر کند. البته دسترسی نداشتن به برخی منابع، به ویژه دیوان شاعران اندلس از دشواری های این پژوهش بوده است. بنابراین بررسی این موضوع در شعر شاعران برجسته عصر اندلس با محوریت ادبیات شیعی می تواند پژوهشی جامع در این زمینه باشد.
مروری بر تاریخچه سیاسی اندلس
قدیمی ترین نام اندلس «ایبریا» است؛ منسوب به ایبریان قدیمی ترین قبیله ای که در آنجا ساکن شدند. ( 4 ) بعد از مدتی این واژه به اسپانیا تغییر یافت. ( 5 ) هنگامی که رومیان در قرن دوم میلادی بر آن تسلط یافتند واژه اسپانیا را از فینیقیها - که به این جزیره «شاطی الارانب» ( 6 ) می گفتند - دریافت کردند. سپس در آغاز سده پنجم میلادی افرادی به نام «واندال ها» که قبیله ای از مردم ژرمن بودند، پس از تجزیه امپراطوری روم غربی، چندی اسپانیا سکنا گزیدند و عربها بعدها این واژه را اندلس نامیدند. ( 7 )
اندلس، امروزه بزرگترین استان اسپانیا به شمار می آید و از نظر تقسیم های کشوری شامل هشت شهرستان المریه، قادش، قرطبه، غرناطه، ولبه، جیان، مالقه واشبیلیه است.
این سرزمین همانند سایر نواحی تحت نفوذ اسلام از قرنهای نخستین مورد توجه قرار گرفت و سرانجام در پایان قرن اول هجری ( 92ق ) اسلام وارد اندلس شد. ( 8 ) با تصرف اندلس توسط مسلمانان شیعیان نیز به این سرزمین هجرت کردند اما حوزه شیعه اندلس هنگامی تشکیل شد که دولت شیعه فاطمی در مصر به قدرت رسید و علمای شیعه برای انتشار مکتب اهل بیت به اندلس رفت و آمد می کردند.
فتح اندلس، در تاریخ اسلام و مسلمانان اهمیت ویژه ای دارد. در سال ( 91ق ) طریف بن مالک با چهارصد پیاده و صد سوارکار از تنگه جبل الطارق عبور کرد، ( 9 ) اما این هجوم مقاومت چندانی نداشت و با غنیمت های بسیاری بازگشتند. ( 10 ) به دنبال این پیروزی موسی بن نصیر ( 11 ) لشکر بزرگی که بیشتر آنها از قوم «بربر» بودند به فرماندهی طارق بن زیاد به اسپانیا فرستاد. ( 12 ) او در سال ( 92ق ) نزدیک آن کوه بزرگ - جبل الطارق - رسید و با سپاه «الذریق» در ساحل دریاچه «کاندا» رو در رو شد و با هم مبارزه کردند و پیروزی را از آن خود کرد. ( 13 ) . . .
نویسندگان: حسین حاتمی ( کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی از دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین و عضو باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد کرمانشاه ) ، پروین زمانی ( کارشناسی ارشد ادبیات عرب از دانشگاه رازی کرمانشاه و مدرس دانشگاه پیام نور واحد هرسین ) ، محمدرضا بیگی ( عضو هیأت علمی ادبیات عرب دانشگاه پیام نور هرسین ) ، پوریا اسماعیلی ( کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی از دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین و مدرس دانشگاه پیام نور کرمانشاه )
... [مشاهده متن کامل]
چکیده
شعر شیعی در عصراندلس، نمایانگر اوضاع تاریخی، سیاسی، اجتماعی، ادبی، دینی و . . . آن روزگار و نیز عشق و دوستی مردمان به ویژه شاعران و ادیبان به خاندان اهل بیت است. مضمون ها و ساختارهایی که برخی از شاعران شیعی در این دوره سروده اند دارای دو ویژگی تقلید و نوآوری می باشد. در جنبه تقلید مضمون و سبک شاعران متعهد شیعی در مشرق زمین الگوی ایشان بوده است و در جنبه نوآوری نیز از اوضاع ادبی، دینی، اجتماعی و سیاسی زمان خویش متاثر بوده اند. شعر شیعی یکی از عرصه های شعری این دوره به شمار می آید، اما هرگز نتوانسته است به توانایی شعر شاعران مشرق زمین برسد و جز در موارد اندک همواره پوششی از تقلید و اقتباس بر آن سایه افکنده است.
کلید واژه ها: اندلس، تاریخ، اهل بیت ( ع ) شعر شیعی، تعهد.
مقدمه
ادبیات شیعه متعهد و دارای رسالت است که در همه دوره ها دارای موضوع ها و ساختارهای گوناگون بوده است. این ادبیات در آغاز موضوعهای محدودی را در ساختارهای ساده بیان کرده است، ولی در دیگر عصرها - با توجه به زندگی پیشوایان معصوم ( ع ) - از گستردگی و پیچیدگی در مضمون و ساختار برخوردار شده است . از آنجا که ادبیات شیعه گونه ای از ادبیات متعهد می باشد، لازم است پیش از پرداختن به تعریف شعر شیعی به تعریف ادبیات متعهد بپردازیم؛ ادبیات متعهد عبارت است از پایبندی به اصل و عقیده ای ویژه که ادیب با سلاح ادب به روشنگری و اظهار آن می پردازد و برای رسیدن به این آرمان به مدح روش پیشوایان و یاران خود و نیز هجو و انتقاد از گروه مخالف می پردازد؛ اینکه پایبند به اسلام باشد یا به غیر اسلام تفاوتی نمی کند و در هر حال زیر مجموعه «ادبیات متعهد» ( 1 ) به شمار می آید. از بهترین نمونه های ادبیات متعهد مدیحه های مذهبی است. ( 2 ) این مدیحه ها از نوع شعر متعهد هستند زیرا در این گونه آثار شاعران درستی رسالت رهبران الهی و راه آنان را نشان می دهند و می کوشند با استفاده از زبان شعر، حقیقت ها را آشکار و به فرهنگ جامعه منتقل سازند.
شاعران بزرگ و متعهد شیعه همواره خطر بزرگی برای حکومت های فاسد و حاکمان غاصب بودند؛ زیرا آنان با زبان شعر به مدح خاندان اهل بیت می پرداختند و صفت ها و شرطهای لازم برای یک حاکم دینی و سیاسی را یادآوری و با مقایسه آنها با دیگر زمامداران دلها را با حقیقت ایشان آشنا می کردند اما مقصود از شعر شعری است که به دفاع از آرمان های تشیع و روشنگری درباره آن می پردازد؛ خواه گوینده آن بر مذهب شیعه باشد و خواه بر مذهب دیگر ( 3 ) .
این پژوهش به دنبال آن است که مضامین و ساختارهای شعر شیعی را در دوره اندلس بررسی و تحلیل کند تاکنون به جز آنچه که در کتابهای صبح الاعشی قلقشندی، دایره المعارف اسلامی شیعی، تالیف حسن امین و ادب الطف نوشته سید جواد شبّر که به معرفی تنی چند از شاعران اندلس و نمونه هایی از آنها پرداخته شده است، پژوهشی جامع و دقیق درباره آن انجام نشده است.
اهمیت و ارزش این تحقیق در آن است که با توجه به جایگاه اهل بیت در بین مسلمانان و ادبیات عرب و نیز با توجه به دوری قلمرو اندلس از محیط های عربی تاکنون به طور دقیق به این موضوع پرداخته نشده است. از این روی، بررسی این موضوع در شعر اندلس می تواند جای خالی این پژوهش را در ادبیات عرب پر کند. البته دسترسی نداشتن به برخی منابع، به ویژه دیوان شاعران اندلس از دشواری های این پژوهش بوده است. بنابراین بررسی این موضوع در شعر شاعران برجسته عصر اندلس با محوریت ادبیات شیعی می تواند پژوهشی جامع در این زمینه باشد.
مروری بر تاریخچه سیاسی اندلس
قدیمی ترین نام اندلس «ایبریا» است؛ منسوب به ایبریان قدیمی ترین قبیله ای که در آنجا ساکن شدند. ( 4 ) بعد از مدتی این واژه به اسپانیا تغییر یافت. ( 5 ) هنگامی که رومیان در قرن دوم میلادی بر آن تسلط یافتند واژه اسپانیا را از فینیقیها - که به این جزیره «شاطی الارانب» ( 6 ) می گفتند - دریافت کردند. سپس در آغاز سده پنجم میلادی افرادی به نام «واندال ها» که قبیله ای از مردم ژرمن بودند، پس از تجزیه امپراطوری روم غربی، چندی اسپانیا سکنا گزیدند و عربها بعدها این واژه را اندلس نامیدند. ( 7 )
اندلس، امروزه بزرگترین استان اسپانیا به شمار می آید و از نظر تقسیم های کشوری شامل هشت شهرستان المریه، قادش، قرطبه، غرناطه، ولبه، جیان، مالقه واشبیلیه است.
این سرزمین همانند سایر نواحی تحت نفوذ اسلام از قرنهای نخستین مورد توجه قرار گرفت و سرانجام در پایان قرن اول هجری ( 92ق ) اسلام وارد اندلس شد. ( 8 ) با تصرف اندلس توسط مسلمانان شیعیان نیز به این سرزمین هجرت کردند اما حوزه شیعه اندلس هنگامی تشکیل شد که دولت شیعه فاطمی در مصر به قدرت رسید و علمای شیعه برای انتشار مکتب اهل بیت به اندلس رفت و آمد می کردند.
فتح اندلس، در تاریخ اسلام و مسلمانان اهمیت ویژه ای دارد. در سال ( 91ق ) طریف بن مالک با چهارصد پیاده و صد سوارکار از تنگه جبل الطارق عبور کرد، ( 9 ) اما این هجوم مقاومت چندانی نداشت و با غنیمت های بسیاری بازگشتند. ( 10 ) به دنبال این پیروزی موسی بن نصیر ( 11 ) لشکر بزرگی که بیشتر آنها از قوم «بربر» بودند به فرماندهی طارق بن زیاد به اسپانیا فرستاد. ( 12 ) او در سال ( 92ق ) نزدیک آن کوه بزرگ - جبل الطارق - رسید و با سپاه «الذریق» در ساحل دریاچه «کاندا» رو در رو شد و با هم مبارزه کردند و پیروزی را از آن خود کرد. ( 13 ) . . .