مسجد جامع فهرج یا مسجد امام حسن مسجدی متعلّق به صدر اسلام است که در فهرج قرار دارد. این اثر در تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۴۹ با شمارهٔ ثبت ۹۰۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
ساخت مسجد جامع فهرج به نیمۀ اول قرن اول هجری برمی گردد، اما ساختمان اصلی بنا از آثار دوره ساسانیان بوده که با ورود اسلام و در اصل زمان خلافت عمر به مسجد تبدیل شده است. این مسجد، تنها مسجدی در جهان اسلام با قدمت زیاد است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده است. مسجد از نوع شبستانی و فاقد ایوان است. اگرچه بین باستان شناسان اختلاف نظر وجود دارد اما ظاهراً مسجد جامع فهرج قدیمی ترین مسجد ایران است. البته مسجد جامع سراوان ( دزک ) در استان سیستان وبلوچستان نیز درهمین دوره ساخته شده است هرچند برخی مسجد تاریخانه دامغان را قدیمی ترین مسجد ایران می دانند. در حال حاضر مسجد تاریخانه صرفاً کاربرد بازدید و گردشگری دارد اما در مسجد جامع فهرج کماکان نماز خوانده می شود.
... [مشاهده متن کامل]
هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک و شکل بنا، یادآور ساختمان های دوره ساسانی است. مناره گلی نه چندان بلند مسجد در قرن سوم به بنای اصلی اضافه شده است، که در عین حال راه دسترسی به پشت بام هم هست. این مسجد، همچون بسیاری دیگر از مساجد جامع دارای درهای ورودی متعدد است.
در داخل مسجد هیچ اثری از محراب، گنبد، کتیبه، کاشیکاری و سایر صنایع مرسوم در ساخت مسجدهای دوره های بعدی نیست.
ساخت مسجد جامع فهرج به نیمۀ اول قرن اول هجری برمی گردد، اما ساختمان اصلی بنا از آثار دوره ساسانیان بوده که با ورود اسلام و در اصل زمان خلافت عمر به مسجد تبدیل شده است. این مسجد، تنها مسجدی در جهان اسلام با قدمت زیاد است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده است. مسجد از نوع شبستانی و فاقد ایوان است. اگرچه بین باستان شناسان اختلاف نظر وجود دارد اما ظاهراً مسجد جامع فهرج قدیمی ترین مسجد ایران است. البته مسجد جامع سراوان ( دزک ) در استان سیستان وبلوچستان نیز درهمین دوره ساخته شده است هرچند برخی مسجد تاریخانه دامغان را قدیمی ترین مسجد ایران می دانند. در حال حاضر مسجد تاریخانه صرفاً کاربرد بازدید و گردشگری دارد اما در مسجد جامع فهرج کماکان نماز خوانده می شود.
... [مشاهده متن کامل]
هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک و شکل بنا، یادآور ساختمان های دوره ساسانی است. مناره گلی نه چندان بلند مسجد در قرن سوم به بنای اصلی اضافه شده است، که در عین حال راه دسترسی به پشت بام هم هست. این مسجد، همچون بسیاری دیگر از مساجد جامع دارای درهای ورودی متعدد است.
در داخل مسجد هیچ اثری از محراب، گنبد، کتیبه، کاشیکاری و سایر صنایع مرسوم در ساخت مسجدهای دوره های بعدی نیست.
مسجد جامع فهرج، واقع در سی کیلومتری شرق یزد، یکی از نادر نمونه هایی است که معماری پیش از اسلام ایران را به معماری دوران اسلامی پیوند می دهد. در نتیجه، می توان آن را به عنوان اثر کم نظیر دوران انتقال محسوب نمود.
... [مشاهده متن کامل]
مسجد جامع فهرج، هرچند که در آبادی کوچکی در گوشه کویر واقع است ولی نه فقط به ایران که به جهان اسلام نیز تعلق دارد. این اثر منحصر به فرد، نزدیک به پانزده قرن دوام و استواری را تجربه می کند.
نمای عمومی درونی و صحن مسجد جامع یا جمعه فهرج
عکاس: عبدالحمید بقاییان
«فهرج» نام آبادی کوچکی است در شرق یزد که به لحاظ قدمت تاریخی واجد ارزش فراوان است. وجود منطقه ای در غرب آبادی به نام «شهدای فهرج» و روایت های که درباره آن نقل می شود، پیشینه آن را تا صدر اسلام محرز می کند.
قدمت مسجد
هندسه به کار رفته در پوشش طاق های آهنگ مسجد جامع فهرج، از نوع بیز است که از شاخص های معماری پیش از اسلام ایران است که در دوران اسلامی یعنی اوایل قرن اول هجری، با تغییرات جزیی در تیزه آنها تداوم یافته است. اولین نشانه های خفیف تیزه دار شدن قوس ها که در این مسجد مشهود است، سرآغازی است قابل درنگ در شکل گیری قوس های جناغی در قرون بعدی. این تحول تکاملی از منظر تاریخ مهندسی و معماری در ایران، درخور توجه فراوان است.
ابعاد خشت ها و نیز وجود نقشی در اسپر رو به قبله رواق غربی، که مشابه آن در تخت جمشید یافت می شود، حساسیت تاریخی بنا را بیشتر می کند. اینکه در محل فعلی مسجد چه بنایی وجود داشته و چه تغییراتی صورت گرفته، در گرو تحقیقات باستان شناسی بعدی است.
عناصر متشکله مسجد
نمایی از شبستان و صحن مسجد کهن یا جامع فهرج
صحن
صحن کوچکی در میانه مسجد، اصلی ترین فضایی است که در تشکیل کلیت معماری مسجد نقش موثری را ایفا می کند. همزمان خود توسط دیگر عناصر پیرامونی، که متعاقباً ذکر آنها خواهد رفت، تعیین می شود.
«صحن» در معماری مسجد به فضایی «خالی» گفته می شود که به کمک فضا های «پُر» تحدید و تعریف می شود؛ که ترکیب آنها با هم، کل واحدی را به وجود می آوردند که عناصر متشکله آن در تعامل با همدیگر تشخص می یابند.
سقف صحن، به بیانی دیگر، «گنبد آسمان» است که در آن فرد مومن، توجه و حرکت رو به بالای «استدراج» را می تواند تجربه نماید تا موقعیت خود را در نظام هستی، بازشناسد. در عین حال، معماری صحن بنابر نظر آقای دکتر سید حسن نصر یادآور شرح صدری است که خداوند به رسول گرامی اش محمد مصطفی ( ص ) عنایت فرمود. این فضای مذکور، از مسجد بسیار ساده حضرت پیامبر ( ص ) در مدینه الگو می گیرد که طراحی و ساخت اغلب مساجد در سرزمین اسلامی تداوم و تکامل یافته آن است.
فرش انداز
مسجد جامع فهرج از پنج «فرش انداز» در راستای محوریت قبله تشکیل شده است؛ که فرش انداز میانی به طرز محسوسی از فرش انداز های جانبی وسیع تر است. همه فرش انداز ها در جنوب، توسط «دیوار قبله» که محراب در آن جای دارد تحدید می شوند. سه فرش انداز میانی در تداوم حرکت به سوی شمال، توسط صحن متوقف می شوند، در حالی که دو فرش انداز غربی و شرقی، تا شمالی ترین حد مسجد تداوم یافته، در ملاقات با صحن، رواقی را تولید می کنند که صحن به کمک آن دو در غرب و شرق، محدود و محصور می شود ( شکل پلان مسجد جامع فهرج ) .
شیوه اجرای طاق فرش انداز ها، آهنگ یا گهواره ای است که با خشت به صورت «پَر» اجرا شده است که بعداً در این باره توضیح بیشتری داده خواهد شد.
دیوار قبله
در معماری مسجد، «دیوار قبله» به دیواری گفته می شود که عمود بر محور قبله است و ضلع جنوبی مسجد را تشکیل می دهد. در این دیوار، تنها محراب قرار دارد و از دادن دسترسی، ایجاد درگاه، نصب در یا پنجره، آگاهانه پرهیز شده است تا تمرکز حواس نمازگزاران به نحو مطلوب تامین شود. به نظر نگارنده چنین روشی، یکی از اصول معماری مساجد است.
لازم به یادآوری است تنها دری که در دیوار قبله مسجد جامع فهرج وجود دارد، جزء معماری اصیل و اولیه مسجد نمی باشد و به قرار معلوم در دوران قاجار به آن اضافه شده است. این درگاه، دسترسی به شبستان نیمه سازی را تامین می کند که به همان دوره تعلق دارد و در جنوب دیوار قبله احداث شده است.
طرح ساخت صفه در مسجد جامع فهرج و کیفیت شکل گیری معماری گنبد از قرارگیری روبروی دو صفه.
صفه ها
چهار صفه کوچک رو به قبله، حد شمالی صحن را تعریف می کنند. در عین حال خود به کمک صحن تعین و تشخص می یابند. کاربرد صفه ها برای نماز های انفرادی در بعدازظهر های زمستان است که با تایش مستقیم خورشید، گرم و مطبوع می شوند.
شیوه پوشش طاق صفه ها به لحاظ فنی درخور توجه فراوان است؛ چراکه ابداع یکی از فنون مهندسی طاق و گنبد را در زمانه خود به نمایش می گذارد.
نحوه اجرای طاق صفه ها، علی الاصول، متفاوت از طاق فرش انداز ها و رواق های جانبی است. هرچند که در نمای چهار طرف صحن، در نگاهی کلی، همانند به نظر می رسند.
فن به کار رفته در آنها به نحوی با اطاق فیلپوش خویشاوند است؛ هرچند نمی توان آن را فیلپوش به حساب آورد. اهمیت موضوع به شیوه گوشه سازی صفه ها مربوط می شود که به طرز محسوسی با فن ساختمان و معماری گنبد در پیش از اسلام ایران قرابت دارد. به بیانی دیگر، چنانچه دو صفه را روبروی هم قرار دهیم، می توان تا حدود زیادی کیفیت تشکیل معماری گنبد را تصور نمود.
تک منار خشتی مسجد جمعه فهرج، این منار احتمالاً قرن چهارم یا پنجم هجری به مجموعه اضافه شده است.
عکاس: مرحوم عبالجبار قرایی
منار، مأذنه
مسجد جامع فهرج، تک مناره است که این منار به عنوان نشانه آبادی نیز از دور نمایان است. این عنصر معماری و نیز گرمخانه کوچک مجاور آن که تماماً از خشت بنا شده اند به دلیل کاهش ابعاد خشت ها در مقایسه با مسجد اولیه، جزء عناصر الحاقی به مسجد محسوب می شوند که احتمالاً در قرن چهارم و پنجم به بنا اضا . . .
... [مشاهده متن کامل]
مسجد جامع فهرج، هرچند که در آبادی کوچکی در گوشه کویر واقع است ولی نه فقط به ایران که به جهان اسلام نیز تعلق دارد. این اثر منحصر به فرد، نزدیک به پانزده قرن دوام و استواری را تجربه می کند.
نمای عمومی درونی و صحن مسجد جامع یا جمعه فهرج
عکاس: عبدالحمید بقاییان
«فهرج» نام آبادی کوچکی است در شرق یزد که به لحاظ قدمت تاریخی واجد ارزش فراوان است. وجود منطقه ای در غرب آبادی به نام «شهدای فهرج» و روایت های که درباره آن نقل می شود، پیشینه آن را تا صدر اسلام محرز می کند.
قدمت مسجد
هندسه به کار رفته در پوشش طاق های آهنگ مسجد جامع فهرج، از نوع بیز است که از شاخص های معماری پیش از اسلام ایران است که در دوران اسلامی یعنی اوایل قرن اول هجری، با تغییرات جزیی در تیزه آنها تداوم یافته است. اولین نشانه های خفیف تیزه دار شدن قوس ها که در این مسجد مشهود است، سرآغازی است قابل درنگ در شکل گیری قوس های جناغی در قرون بعدی. این تحول تکاملی از منظر تاریخ مهندسی و معماری در ایران، درخور توجه فراوان است.
ابعاد خشت ها و نیز وجود نقشی در اسپر رو به قبله رواق غربی، که مشابه آن در تخت جمشید یافت می شود، حساسیت تاریخی بنا را بیشتر می کند. اینکه در محل فعلی مسجد چه بنایی وجود داشته و چه تغییراتی صورت گرفته، در گرو تحقیقات باستان شناسی بعدی است.
عناصر متشکله مسجد
نمایی از شبستان و صحن مسجد کهن یا جامع فهرج
صحن
صحن کوچکی در میانه مسجد، اصلی ترین فضایی است که در تشکیل کلیت معماری مسجد نقش موثری را ایفا می کند. همزمان خود توسط دیگر عناصر پیرامونی، که متعاقباً ذکر آنها خواهد رفت، تعیین می شود.
«صحن» در معماری مسجد به فضایی «خالی» گفته می شود که به کمک فضا های «پُر» تحدید و تعریف می شود؛ که ترکیب آنها با هم، کل واحدی را به وجود می آوردند که عناصر متشکله آن در تعامل با همدیگر تشخص می یابند.
سقف صحن، به بیانی دیگر، «گنبد آسمان» است که در آن فرد مومن، توجه و حرکت رو به بالای «استدراج» را می تواند تجربه نماید تا موقعیت خود را در نظام هستی، بازشناسد. در عین حال، معماری صحن بنابر نظر آقای دکتر سید حسن نصر یادآور شرح صدری است که خداوند به رسول گرامی اش محمد مصطفی ( ص ) عنایت فرمود. این فضای مذکور، از مسجد بسیار ساده حضرت پیامبر ( ص ) در مدینه الگو می گیرد که طراحی و ساخت اغلب مساجد در سرزمین اسلامی تداوم و تکامل یافته آن است.
فرش انداز
مسجد جامع فهرج از پنج «فرش انداز» در راستای محوریت قبله تشکیل شده است؛ که فرش انداز میانی به طرز محسوسی از فرش انداز های جانبی وسیع تر است. همه فرش انداز ها در جنوب، توسط «دیوار قبله» که محراب در آن جای دارد تحدید می شوند. سه فرش انداز میانی در تداوم حرکت به سوی شمال، توسط صحن متوقف می شوند، در حالی که دو فرش انداز غربی و شرقی، تا شمالی ترین حد مسجد تداوم یافته، در ملاقات با صحن، رواقی را تولید می کنند که صحن به کمک آن دو در غرب و شرق، محدود و محصور می شود ( شکل پلان مسجد جامع فهرج ) .
شیوه اجرای طاق فرش انداز ها، آهنگ یا گهواره ای است که با خشت به صورت «پَر» اجرا شده است که بعداً در این باره توضیح بیشتری داده خواهد شد.
دیوار قبله
در معماری مسجد، «دیوار قبله» به دیواری گفته می شود که عمود بر محور قبله است و ضلع جنوبی مسجد را تشکیل می دهد. در این دیوار، تنها محراب قرار دارد و از دادن دسترسی، ایجاد درگاه، نصب در یا پنجره، آگاهانه پرهیز شده است تا تمرکز حواس نمازگزاران به نحو مطلوب تامین شود. به نظر نگارنده چنین روشی، یکی از اصول معماری مساجد است.
لازم به یادآوری است تنها دری که در دیوار قبله مسجد جامع فهرج وجود دارد، جزء معماری اصیل و اولیه مسجد نمی باشد و به قرار معلوم در دوران قاجار به آن اضافه شده است. این درگاه، دسترسی به شبستان نیمه سازی را تامین می کند که به همان دوره تعلق دارد و در جنوب دیوار قبله احداث شده است.
طرح ساخت صفه در مسجد جامع فهرج و کیفیت شکل گیری معماری گنبد از قرارگیری روبروی دو صفه.
صفه ها
چهار صفه کوچک رو به قبله، حد شمالی صحن را تعریف می کنند. در عین حال خود به کمک صحن تعین و تشخص می یابند. کاربرد صفه ها برای نماز های انفرادی در بعدازظهر های زمستان است که با تایش مستقیم خورشید، گرم و مطبوع می شوند.
شیوه پوشش طاق صفه ها به لحاظ فنی درخور توجه فراوان است؛ چراکه ابداع یکی از فنون مهندسی طاق و گنبد را در زمانه خود به نمایش می گذارد.
نحوه اجرای طاق صفه ها، علی الاصول، متفاوت از طاق فرش انداز ها و رواق های جانبی است. هرچند که در نمای چهار طرف صحن، در نگاهی کلی، همانند به نظر می رسند.
فن به کار رفته در آنها به نحوی با اطاق فیلپوش خویشاوند است؛ هرچند نمی توان آن را فیلپوش به حساب آورد. اهمیت موضوع به شیوه گوشه سازی صفه ها مربوط می شود که به طرز محسوسی با فن ساختمان و معماری گنبد در پیش از اسلام ایران قرابت دارد. به بیانی دیگر، چنانچه دو صفه را روبروی هم قرار دهیم، می توان تا حدود زیادی کیفیت تشکیل معماری گنبد را تصور نمود.
تک منار خشتی مسجد جمعه فهرج، این منار احتمالاً قرن چهارم یا پنجم هجری به مجموعه اضافه شده است.
عکاس: مرحوم عبالجبار قرایی
منار، مأذنه
مسجد جامع فهرج، تک مناره است که این منار به عنوان نشانه آبادی نیز از دور نمایان است. این عنصر معماری و نیز گرمخانه کوچک مجاور آن که تماماً از خشت بنا شده اند به دلیل کاهش ابعاد خشت ها در مقایسه با مسجد اولیه، جزء عناصر الحاقی به مسجد محسوب می شوند که احتمالاً در قرن چهارم و پنجم به بنا اضا . . .