مرزبان نامه وراوینی ترجمه ای فارسی از کتاب مرزبان نامه است که در سال های ۶۰۷–۲۲ هجری قمری ( ۲۵–۱۲۱۰ میلادی ) توسط سعدالدین وراوینی ترجمه شد. او تحت حمایت وزیر ابوالقاسم هارون و در درگاه مظفرالدین ازبک، اتابک آذربایجان، می زیست. این نسخه از مرزبان نامه معروف ترین ترجمه باقی مانده است و با توجه به این که امروزه دیگر اصل مرزبان نامه به زبان طبری وجود ندارد، برگردان وراوینی نام «مرزبان نامه» را بر خود نهاده است.
... [مشاهده متن کامل]
سالنامه های ادبی و دست نوشته های باقی مانده حاکی از آن است که نسخه ای از وراوینی از دیرباز نسخه ای بوده است که بیشتر در دسترس بود. این ممکن است تا حدی با زمان بندی توضیح داده شود؛ زیرا نه تنها از نظر فیزیکی این اثر باقی ماند، بلکه از قرن سیزدهم به بعد، زمانی که کاغذ به طور گسترده در دسترس بود، این ترجمه منتشر شده بود.
مرزبان نامهٔ وراوینی شامل نه فصل ( باب ) با داستان های بلند، حکایت های کوتاه و همچنین اشعار فارسی و عربی، تمثیل ها، جملات قصار و عبارات قرآنی فارسی و عربی است. در میان چندین نسخه خطی موجود، تنها یکی ( نسخه استانبول ) دارای تصاویر ( در مجموع سه نقاشی مربوط به حامی، نویسنده و پیامبر ) است، که همه در قسمت پیشگفتار نسخه خطی قرار دارند.
نسخهٔ وراوینی نخستین بار، به عنوان جلد هشتم از سری یادبود EJW Gibb، توسط میرزا محمد قزوینی در سال ۱۹۰۹ میلادی ویرایش، صحافی و چاپ شد. این ویراست سپس در سال ۱۹۴۸ میلادی در ایران تجدید چاپ شد. بعداً نسخه جدید و به روز شده با یادداشت ها و ضمایم به ویراستاری محمد روشن در سال ۱۹۷۶ منتشر شد و پس از آن نسخه ای با شرح خلیل خطیب رهبر در سال ۱۹۸۴ منتشر گردید. تصحیح خلیل خطیب رهبر که در سال ۱۳۶۳ شمسی در ایران منتشر شده بود، در مراسم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان کتاب برگزیده معرفی شد.
مرزبان نامه به نثر است و حاوی انواع داستان های کوتاهی بوده که به عنوان نمونه های اخلاقی به کار رفته اند و به واسطهٔ یک داستان اصلی و چند داستان فرعی به هم پیوند می خورند. در دو نسخهٔ فارسی این کتاب، با آیات و عبارات فراوان عربی و به قلمی پیچیده نوشته شده اند.
• در باب نخست، وراوینی به هدفش از تألیف کتاب پرداخته و داستان گفتگوی مرزبان و وزیر را مفصلاً شرح می دهد. این باب با عزل وزیر و دریافت اجازه تألیف از طرف شاه پایان می یابد.
• در باب دوم حکایت دربارهٔ شاه نیکبختی است که هنگام مرگ، از درگیری وارثان متعددش بیمناک است و آن ها را بر بستر خود جمع می کند تا از بروز نزاع میانشان برحذر دارد. او نیز به نوبهٔ خود حکایت هایی را در این باب روایت می کند.
• در باب سوم، داستان اردشیر شاه و مهران نقل می شود که در آن دختر اردشیرشاه از میان خواستگاران زیادی که داشت، با یک حکیم وصلت می کند. حکیم بر خلاف دیگر خواستگاران دختر ثروتی ندارد و از مال دنیا بی بهره است ولی ثروت فناناپذیر او، حکمتش می باشد.
• در باب چهارم، شاه دیو و اجنه که «دیو گاو پای» نام دارد، با فردی مذهبی به مناقشه می پردازد و این دو بر سر فرمانبردار کردن مردم رقابت می کنند تا فرد مذهبی پیروز می شود.
• در باب پنجم دو شغال به اسامی دادمه و دادستان حضور دارند که از نزدیکان شیر، سلطان جنگل، هستند. دادمه در جلسه ای با مشاهده نقصی در شیر، خنده سر می دهد و شیر او را حبس می کند. در ادامه دادستان سعی دارد با وساطت کند تا دادمه آزاد شود ولی دیگر حیوانات کارشکنی می کنند؛ لیکن دادمه نهایتاً آزاد می شود.
• در باب ششم یک بز به نام زروی به خاطر شیطنت هایش به قصابی سپرده می شود ولی بز می گریزد و به دشت رفته و در آنجا با سگی آشنا می شود که زیرک نام دارد. زروی با دیدن توانایی های سگ، او را ترغیب می کند که ادعای سلطنت کند. زیرک ابتدا نمی پذیرد ولی با اصرار زروی، خواسته اش را قبول می کند. کبوتری که صحبت های آنان را می شنید، به جمعشان اضافه شده و مسئول تبلیغ حکومت عادلانه زیرک می شود. با ازدیاد طرفداران زیرک، حکومت او در سایه نصایح زروی قوام می یابد.
• در باب هفتم، دو قلمرو شیران و پیلان همسایه اند و شاه پیلان قصد کشورگشایی و فتح قلمرو شیران را دارد. شاه شیران درخواست صلح می کند ولی پیلان نمی پذیرند و در نهایت لشکر پیلان در اردوکشی به قلمرو شیران شکست خورده و شاه پیلان کشته می شود.
• در باب هشتم، حکومت شیر و شتری است که از گوشتخواری بریده و راه دوستی و صلح پیشه کرده اند. وزیر خرسی که هوس خوردن شتر کرده، سعی به بدگویی و غیبت این دو می کند تا آن ها را دشمن سازد ولی نهایتاً شیر به مقاصد او پی می برد.
• در باب نهم، یک جفت کبک به نام های آزادچهره و ایرا در کوه سبلان لانه دارند ولی هر سال، در فصل تخم گذاری، عقاب ها تخم هایشان را می بلعند و این جفت بچه ای ندارند. نهایتاً نزد پادشاه عقابان می روند و شکوه می کنند و شاه عقابان با پذیرش خواسته شان، آن ها را به عنوان مشاور نزد خود نگه می دارد.
• در قسمت مؤخرهٔ کتاب، سعدالدین وراوینی دیگر کتاب های داستانی را با مرزبان نامه مقایسه کرده و آن ها را بوستانی تشبیه می کند که جز یک میوه ندارند ولی مرزبان نامه را دارای انواع همه گونه میوه ها می داند. او سپس از وزیر، ربیب الدین، که کتابخانهٔ تبریز را ساخت تشکر کرده و کتاب های آنجا را بر اساس موضوع معرفی می کند.
... [مشاهده متن کامل]
سالنامه های ادبی و دست نوشته های باقی مانده حاکی از آن است که نسخه ای از وراوینی از دیرباز نسخه ای بوده است که بیشتر در دسترس بود. این ممکن است تا حدی با زمان بندی توضیح داده شود؛ زیرا نه تنها از نظر فیزیکی این اثر باقی ماند، بلکه از قرن سیزدهم به بعد، زمانی که کاغذ به طور گسترده در دسترس بود، این ترجمه منتشر شده بود.
مرزبان نامهٔ وراوینی شامل نه فصل ( باب ) با داستان های بلند، حکایت های کوتاه و همچنین اشعار فارسی و عربی، تمثیل ها، جملات قصار و عبارات قرآنی فارسی و عربی است. در میان چندین نسخه خطی موجود، تنها یکی ( نسخه استانبول ) دارای تصاویر ( در مجموع سه نقاشی مربوط به حامی، نویسنده و پیامبر ) است، که همه در قسمت پیشگفتار نسخه خطی قرار دارند.
نسخهٔ وراوینی نخستین بار، به عنوان جلد هشتم از سری یادبود EJW Gibb، توسط میرزا محمد قزوینی در سال ۱۹۰۹ میلادی ویرایش، صحافی و چاپ شد. این ویراست سپس در سال ۱۹۴۸ میلادی در ایران تجدید چاپ شد. بعداً نسخه جدید و به روز شده با یادداشت ها و ضمایم به ویراستاری محمد روشن در سال ۱۹۷۶ منتشر شد و پس از آن نسخه ای با شرح خلیل خطیب رهبر در سال ۱۹۸۴ منتشر گردید. تصحیح خلیل خطیب رهبر که در سال ۱۳۶۳ شمسی در ایران منتشر شده بود، در مراسم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان کتاب برگزیده معرفی شد.
مرزبان نامه به نثر است و حاوی انواع داستان های کوتاهی بوده که به عنوان نمونه های اخلاقی به کار رفته اند و به واسطهٔ یک داستان اصلی و چند داستان فرعی به هم پیوند می خورند. در دو نسخهٔ فارسی این کتاب، با آیات و عبارات فراوان عربی و به قلمی پیچیده نوشته شده اند.
• در باب نخست، وراوینی به هدفش از تألیف کتاب پرداخته و داستان گفتگوی مرزبان و وزیر را مفصلاً شرح می دهد. این باب با عزل وزیر و دریافت اجازه تألیف از طرف شاه پایان می یابد.
• در باب دوم حکایت دربارهٔ شاه نیکبختی است که هنگام مرگ، از درگیری وارثان متعددش بیمناک است و آن ها را بر بستر خود جمع می کند تا از بروز نزاع میانشان برحذر دارد. او نیز به نوبهٔ خود حکایت هایی را در این باب روایت می کند.
• در باب سوم، داستان اردشیر شاه و مهران نقل می شود که در آن دختر اردشیرشاه از میان خواستگاران زیادی که داشت، با یک حکیم وصلت می کند. حکیم بر خلاف دیگر خواستگاران دختر ثروتی ندارد و از مال دنیا بی بهره است ولی ثروت فناناپذیر او، حکمتش می باشد.
• در باب چهارم، شاه دیو و اجنه که «دیو گاو پای» نام دارد، با فردی مذهبی به مناقشه می پردازد و این دو بر سر فرمانبردار کردن مردم رقابت می کنند تا فرد مذهبی پیروز می شود.
• در باب پنجم دو شغال به اسامی دادمه و دادستان حضور دارند که از نزدیکان شیر، سلطان جنگل، هستند. دادمه در جلسه ای با مشاهده نقصی در شیر، خنده سر می دهد و شیر او را حبس می کند. در ادامه دادستان سعی دارد با وساطت کند تا دادمه آزاد شود ولی دیگر حیوانات کارشکنی می کنند؛ لیکن دادمه نهایتاً آزاد می شود.
• در باب ششم یک بز به نام زروی به خاطر شیطنت هایش به قصابی سپرده می شود ولی بز می گریزد و به دشت رفته و در آنجا با سگی آشنا می شود که زیرک نام دارد. زروی با دیدن توانایی های سگ، او را ترغیب می کند که ادعای سلطنت کند. زیرک ابتدا نمی پذیرد ولی با اصرار زروی، خواسته اش را قبول می کند. کبوتری که صحبت های آنان را می شنید، به جمعشان اضافه شده و مسئول تبلیغ حکومت عادلانه زیرک می شود. با ازدیاد طرفداران زیرک، حکومت او در سایه نصایح زروی قوام می یابد.
• در باب هفتم، دو قلمرو شیران و پیلان همسایه اند و شاه پیلان قصد کشورگشایی و فتح قلمرو شیران را دارد. شاه شیران درخواست صلح می کند ولی پیلان نمی پذیرند و در نهایت لشکر پیلان در اردوکشی به قلمرو شیران شکست خورده و شاه پیلان کشته می شود.
• در باب هشتم، حکومت شیر و شتری است که از گوشتخواری بریده و راه دوستی و صلح پیشه کرده اند. وزیر خرسی که هوس خوردن شتر کرده، سعی به بدگویی و غیبت این دو می کند تا آن ها را دشمن سازد ولی نهایتاً شیر به مقاصد او پی می برد.
• در باب نهم، یک جفت کبک به نام های آزادچهره و ایرا در کوه سبلان لانه دارند ولی هر سال، در فصل تخم گذاری، عقاب ها تخم هایشان را می بلعند و این جفت بچه ای ندارند. نهایتاً نزد پادشاه عقابان می روند و شکوه می کنند و شاه عقابان با پذیرش خواسته شان، آن ها را به عنوان مشاور نزد خود نگه می دارد.
• در قسمت مؤخرهٔ کتاب، سعدالدین وراوینی دیگر کتاب های داستانی را با مرزبان نامه مقایسه کرده و آن ها را بوستانی تشبیه می کند که جز یک میوه ندارند ولی مرزبان نامه را دارای انواع همه گونه میوه ها می داند. او سپس از وزیر، ربیب الدین، که کتابخانهٔ تبریز را ساخت تشکر کرده و کتاب های آنجا را بر اساس موضوع معرفی می کند.
