مرتضى بن قاسم داعى حسنى رازى

[ویکی نور] مرتضى بن قاسم داعى حسنى رازى مؤلف «تبصرة العوام» شناخته شده نیست فقط آنچه مسلّم است، آن است که وى عالمى شیعى و اهل خراسان و در قرن ششم و هفتم مى زیسته است، اما اطلاع دیگرى از زندگى وى در دست نیست.
مؤلف در ص 183 کتاب دربارۀ اسماعیلیه مى گوید: «بعد از آن ملوک مصر منقطع شدند و اتباع حسن تا زمان ما هنوز باقى اند.» و چنانکه مى دانیم قلع ریشه اسماعیلیه توسط هلاکو در تاریخ 653- 654 ه‍.ق بوده، پس مؤلف مى بایست در همین دوران در قید حیات بوده باشد.
وى همچنین از فخر رازى که در سال 543 یا 544ق در رى متولد شده و در سال 606ق در هرات فوت کرده به میان مى آورد و از مجالس وعظ و تذکیر وى در جامع خوارزم یاد مى کند اگر سن امام فخر را در ایام وعظ و تذکیر در حدود 35 یا 40 سال فرض کنیم، واقعه اى که ابن داعى از آن یاد مى کند با حدود سنه 580 یا یکى دو سه سال پیشتر یا پس تر مقارنت دارد و این نشان گر آن است که وى در همان دوران مى زیسته است. آنچه در بالا ذکر شد حاصل پژوهش دکتر عباس اقبال در مقدمه کتاب است اما در هیچ جاى کتاب به صراحت نامى از مؤلف نیامده است و همین امر سبب شده که «تبصرة العوام» را به اشخاص مختلفى با همین نام یا مشابه آن مانند سید مرتضى علم الهدى، و یا حتى متفاوت با آن نسبت دهند.
البته انتساب کتاب به مرتضى بن قاسم داعى حسنى رازى را نمى توان تأیید کرد زیرا وى و برادرش ابوحارث مجتبى بن داعى، هر دو از مشایخ منتجب الدین رازى(متوفاى بعد از 585 ق) بوده اند اما منتجب الدین در آثار خود هیچ اشاره اى به چنین تألیفى از مرتضى بن قاسم داعى نمى کند.
از دیگر کتابهاى مؤلف تبصرة العوام مى توان از الفصول التامة فی هدایة العامة ونیز نزهة الکرام و بستان العوام نام برد که به عربى نوشته شده اند.چنانکه از عنوان این سه کتاب برمى آید و خود مؤلف نیز در آخر نزهة الکرام اشاره کرده، وى براى ترویج مذهب شیعى و براى تودۀ عوام کتاب مى نوشته است.