مخمل بافی

از زیباترین دست باف های ایران با شهرتی جهانی. این پارچه را به سبب داشتن پرز (خَمل) مخمل و بافنده اش را «مخملباف» گویند. پارچۀ مخمل، ابریشمی، پرتلألؤ، و درخشان است و بیشتر برای تن پوش، پردۀ منزل و امور تزیینی از آن استفاده می شود. دربارۀ پیشینۀ این نوع پارچه گلاگ و هیراموگلاگ، مؤلفان کتاب سیری در صنایع دستی ایران، به سخن لاتور استناد می کنند، که معتقد است مخمل از اروپا برخاسته است و ایتالیایی ها پیش از قرن ۱۲م آن را پدید آورده بودند؛ فیلیس اکرمان نیز طرفدار همین نظر است. ولی پروفسور هانس ای وولف معتقد است: «.... در قرن ۱۱م فرمانروایان سیسیل صنعت مخمل بافی در پالرمو را بنیاد نهادند که پارچه آن با نام ایرانی طراز خوانده می شد. پس از ۱۰۰ سال این صنعت به ایتالیا راه یافت و در قرن ۱۶ به آلمان، هلند و فرانسه و از آن جا توسط مهاجران و پناهندگان سیاسی فرانسوی در قرن های ۱۷ و ۱۸ به انگلیس رفت». اوج رونق مخمل بافی در دورۀ صفویه بوده، و مؤلف کتاب صنایع ایران بعد از اسلام، مخمل را بهترین منسوج ایرانیان می داند که در اواخر قرن ۱۰ و اوایل قرن ۱۱ق در کاشان تولید می شد. برخی از مخمل های معروف ایران متعلق به دورۀ صفوی، عبارت اند از قطعه ای با طرحی از شکارگاه در موزۀ هنرهای زیبای بوستون، قطعه ای با نگاره ای از مرد قوش باز در موزۀ منسوجات واشینگتن و قطعۀ دیگری با طرح سمباده در موزۀ ویکتوریا و آلبرت لندن، که مُغیث، نام بافنده آن، بر روی پارچه آمده است؛ و قطعه ای با نام شفیع با طرح دو زن در موزۀ اونتاریو تورونتو، و دیگری که جُبّۀ آستین بلندی است در زرّادخانه شاهی استکهلم و نیز قطعه ای با طرح لیلی و مجنون و کتیبه «عمل غیاث» در موزۀ منسوجات واشینگتن. در حال حاضر در موزۀ دوران اسلامی در تهران و موزۀ آستان قدس رضوی، در مشهد، و موزۀ ملی کاشان، نمونه هایی از زری و مخمل ایران را به نمایش گذاشته اند. مخمل بافی، مانند زری بافی، فرآیند ویژه و تقریباً مشابهی دارد: تهیۀ مواد اولیه، رنگ، نقشه، دستگاه بافندگی و روش بافت که از مهم ترین آن هاست و شرح آن در زری بافی آمده است. تفاوت های این دو محصول نیز به قرار زیر است: الف ـ مخمل پارچه ای است دارای خواب (پرز) در حالی که زری پرز ندارد امّا گلابتون دارد. در برخی موارد استثنایی ممکن است مخمل گلابتون داشته باشد و آن موقعی است که پود مخمل از گلابتون بافته شود؛ به چنین مخملی مخمل زری می گویند. ب ـ مواد اولیه تار و پود زری هر دو ابریشمی است درحالی که پود مخمل ممکن است ابریشمی یا نخی باشد. پ ـ پارچۀ زری اغلب منقوش و طرحی خاص دارد، درحالی که پارچۀ مخمل معمولاً ساده و گاهی راه راه، و در برخی مواقع دارای نقش برجسته است؛ در این نوع مخمل، نقش های تزیینی در تار خواب آن داده می شود و زمینۀ آن پارچۀ ساده است. ضمناً در مواردی مخمل را موج دار می کنند، اما در زری این کار را نمی کنند. ت ـ تنوع رنگ در زری بیشتر از مخمل است. ث ـ در بافت مخمل از دستگاه ژاکارد (نوعی رایانه ابتدایی) استفاده نمی شود در حالی که در زری بافی از ارکان اصلی است. در مخملِ گل برجسته از دستگاه نقش انداز استفاده می شود. در گذشته، کاشان، یزد، تبریز، اصفهان، مشهد، و هرات کانون های اصلی مخمل بافی بوده است، ولی اکنون بافت این نوع پارچۀ نفیس و دست باف از رونق افتاده و به جای آن مخملِ ماشینی تولید می شود. در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی چند دستگاه مخمل بافی در تهران و کاشان راه اندازی کرده است. برخی از مخملبافان مشهور از دورۀ صفویه تاکنون عبارت اند از غیاث، عبدالله بن محمد، معزالدین، ابن غیاث، عیسی عباسی، شفیع و مُغیث. برخی از مخملبافان به نامِ دوران معاصر نیز عبارت اند از سید خلیل یاالله و محمود محمودی.