مختصر نهج البیان

[ویکی نور] مختصر نهج البیان، اثر محمد بن علی نقی شیبانی (قبل 994ق)، تفسیر مختصری است از کتاب «نهج البیان عن کشف معانی القرآن» که تفسیری روایی و از نوشته های قرن هشتم و منسوب به محمد بن حسن شیبانی است.
در «الذریعه »، از این تفسیر یاد شده و درباره آن چنین آمده است: «تفسیری جلیل القدر است که با همه اختصارش دربردارنده مطالب همه تفاسیر است». سپس نوشته شده است: «کتابت این تفسیر در سال 1097ق، به خط صالح بن ناصر بحرانی به انجام رسیده است». روشن است که از سخنان صاحب «الذریعة» نمی توان به نام نویسنده و تاریخ نگارش آن دست یافت. اگرچه مؤلّف طبقات مفسّران شیعه به استناد جمله «کتبه علی بن ابراهیم بن علی 21 محرم 1101ق» - از کتاب «التّراث العربی» - مدّعی شده که مؤلّف تفسیر، تا این سال زنده بوده است. لیکن کتابت تعبیری عام است و کاتب، اعم است از نویسنده و نسخه بردار. گواه این سخن، کتابتی است از همین تفسیر که در سال 1097ق انجام شده و کتابت دیگری است که در سال 1101ق، به وسیله نویسنده دیگری صورت گرفته است و مؤید این ادّعا، این است که نویسنده «الذّریعة» برای تاریخ پایان کتاب ها، تعبیر «فرغ منه» را به کار می برد
مؤلّف «التّراث العربی»، پیرامون این اثر، می نویسد: تفسیری است مختصر با عناوین «قوله» در بیان معانی آیات، با اشاره به اسباب نزول و ناسخ و منسوخ، بر اساس روایات و احادیث أئمه معصوم(ع)
در کتاب «نهج البیان عن کشف معانی القرآن» نویسنده، ابتدای هر سوره را با ذکر نام و مکی، مدنی یا مورد اختلاف بودن آن ذکر و تعداد آیات را بیان کرده است. سپس به ذکر فضل سوره (در بعضی موارد) با نقل روایت پرداخته و به وجه تسمیه سوره و نام های دیگر آن اشاره داشته و اقوال مختلف را ذکر نموده است. پس از آن به تفسیر فرازهای مختلف آیات پرداخته است. در این بخش، ابتدا لغات، معانی و در برخی موارد اشتقاق آنها بازگو شده و در مرحله بعد، به شرح آنها به طور مستقل یا به نقل از مفسرین و یا با ذکر روایت، پرداخته شده است. نویسنده با بیان نام افراد، منقولات خود را منتسب نموده است. وی به گونه مستقیم از مجاهد، مقاتل، قتاده، عکرمه، وهب، ابوعبیده و سدّی اقوال را نقل کرده و در تبیین معانی لغوی، از اشعار عرب نیز استفاده نموده است. وی همچنین شرح فرازهای آیات را گاهی با کمک از آیات دیگر و یا روایات پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) پس گرفته و بیان معانی دیگر الفاظ مشترک را، در قرآن از نظر دور نداشته و هریک را با مورد خود مشخص نموده است.
در «مختصر نهج البیان»، علاوه بر تبیین و توضیح بیشتر معانی کلماتی که در اصل کتاب، از آن غفلت شده، همین شیوه مد نظر قرار گرفته شده است؛ با این تفاوت که قسمت هایی که مربوط به فضل سوره، وجه تسمیه سوره و نام های دیگر آن، اشعار و نیز اقوال مختلف است، حذف شده است
این اثر با تحقیق و تصحیح حسین درگاهی، عرضه شده است. در ابتدای کتاب، مقدمه ای از محقق افزوده شده که در آن، ضمن معرفی اصل کتاب و اشاره به اختلاف خلاصه کتاب با آن، به معرفی نسخ و اقداماتی که پیرامون تحقیق و تصحیح کتاب صورت گرفته، پرداخته شده است.