محنه

مِحنَه
(یا: محنت؛ در لغت به معنای تحقیق و آزمودن عقیده، هم ریشۀ واژۀ امتحان) در اصطلاح تاریخی، نام عمل تفتیش عقاید محدثان در امر حادث و مخلوق بودن یا قدیم و ازلی بودن قرآن به روزگار خلفای عباسی (مأمون، معتصم، و واثق) یعنی از حدود ۲۰۰ تا ۲۳۲ق (آغاز خلافت متوکل) است. بحث دربارۀ حدوث و قدم کلام الله، که بعدها ظهور فرقۀ اشعری بر شدت آن افزود، از اولین و مهم ترین مباحث میان مسلمانان بود. عقیده به قدمت یعنی ازلی بودن قرآن در اواخر دورۀ بنی امیه تقریباً رأی عمومی بود و کسی جرأت نداشت با آن مخالفت کند. اولین کسی که به مخالفت با آن برخاست و مخلوق بودن قرآن را اظهار کرد، جعد بن درهم بود که در ایام خلافت هشام بن عبدالملک به قتل رسید. در زمان هارون الرشید و درپی قوت گرفتن معتزله عقیده به خلق قرآن رواج یافت؛ اما معتزله تا پیش از عصر مأمون شهامت ابراز علنی عقیدۀ خود را نداشتند. در این میان کسی که بیش از همه در نگاه داری عقیدۀ قدیم خود و مخالفت با رأی مأمون و معتزله پافشاری کرد احمد حنبل بود که با وجود سختگیری عمّال مأمون زیر بار نرفت. عقیده به مخلوق بودن قرآن به استناد استدلال های عقلی و آیات قرآن و احادیث نبوی بوده است.