محمد محفوظ بن عبدالله جاوی

[ویکی فقه] تُرْمُسی، محمد محفوظ بن عبدالله جاوی (۱۲ جمادی الاول ۱۲۸۵ ـ رجب ۱۳۳۸ق/ ۱ سپتامبر ۱۸۶۸ ـ آوریل ۱۹۲۰م)، فقیه، محدث، مُقری، عالم شافعی و یکی از ارکان اصلی «مدرسۀ» جاوه ای های مکه بود.
تولد و زیست او در یکی از دوره های خاص منطقۀ اندونزی یعنی گذار از سدۀ ۱۹ به سدۀ ۲۰م روی داد. فرو افتادن دو حکومت اسلامی آچه و بالی در منطقه به سوی سراشیبی، به قدرت رسیدن و حضور دوبارۀ هلندی ها، و در نهایت گرایش های اصلاح طلبانه در منطقه و تقابل پیروان این اندیشه با مسلمانان سنت گرا در جاوه، این دوره را دارای ویژگی های خاصی کرده است. ترمسی در این زمان در ترمس یکی از قرای شهر سولو در مرکز جاوه به دنیا آمد. قرآن و علوم مقدماتی را نزد بزرگان ترمس فراگرفت. سپس پدرش ــ که خود یکی ترمسی از عالمان آن دیار، و نخستین استاد محمد محفوظ بود ــ در۱۲۹۱ق/ ۱۸۷۴م فرزند را همراه خود به مکه برد. پس از بازگشت به جاوه، در شهر سَماران (در شمال غربی شهر سولو) ملازمت شیخ محمد صالح بن عمر سمارانی را برگزید و بسیاری آثار را نزد او فرا گرفت. سپس بار دیگر به مکه مهاجرت کرد. در اوضاع نابسامانی که یاد شد، مهاجرت امری طبیعی بود. بی شک مکه از دیرباز برای مسلمانان جاوه، افزون بر جایگاه نمادین آن، دارای چنان ارزشی بود که گویی تنها نمونۀ شهر اسلامی در جهان است؛ از این رو، بیشتر دانش اندوزان جاوه ای به این شهر جلب می شدند، به ویژه آن که در سدۀ ۱۳ق/۱۹م، اندونزیاییان ساکن در مکه برای خود «مدرسه» ای خاص نیز داشتند که در حلقۀ مدارس سنتی جاوه بسیار اثرگذار بود و مهاجرت ترمسی به آن دیار نیز از همین روست و سرانجام در همین مدرسه بود که ترمسی تألیفات خود را در فقه و حدیث نوشت و شهرت یافت.
اساتید وی
ترمسی در مکه نزد ابوبکر بن محمد شطا ، فقه و حدیث، نزد حسین بن محمد حبشی معروف به ابن مفتی و محمدسعید بابصیل، برخی کتب علوم حدیث، و نیز قرائت را نزد شیخ محمد شربینی فرا گرفت. از دیگر مشایخ او می توان به سیداحمد زَواوی مالکی ، محمد امین بن احمد رضوان مدنی و عمر بن برکات شامی اشاره کرد. ترمسی از برخی مشایخ خود اجازه دریافت کرد که نام تنی چند از استادانش را در مقدمۀ کتابش، کفایة المستفید آورده است. با نگاهی به اسانید کفایه، به نظر می رسد که وی از ابوبکر شطا ــ که از او حتی به طور مطلق، با عنوان «شیخنا السید» یـا «السیـد المکی» یـاد می کند ــ بیشترین بهره را بـرده است. ترمسی افزون بر فقه و حدیث، در علم قرائت هم دست داشت و در این زمینه نزد شیخ محمد منشاوی معروف به مقری (د ۱۳۱۴ق/ ۱۸۹۶م) و محمد شربینی دمیاطی (د ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م) دانش اندوخته بود. او که روایت حفص از عاصم را از منشاوی، و نیز برخی آثار در زمینۀ قرائات ده گانه و چهارده گانه را نزد شربینی آموخته بود، کتابی در علم قرائت با عنوان تعمیم المنافع بقراءة الامام نافع تألیف کرده است که نسخه ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض موجود است. بسیاری کسان به ویژه جاوه ای های مقیم یا زائر مکه از او دانش اندوختند که از میان آنان می توان به خلیل لاسمی که کاتب خاص او بود، محمدهاشم بن اشعری جومبانی، عبدالمحیط ابن یعقوب سید رجاوی و محمدفقیه بن عبدالجبار مسکومبانی اشاره کرد. در این زمان، در مکه، افزون بر زائران، یک گروه مهاجرنشین از مردم جاوه حضور داشته اند که حلقۀ مدرسۀ جاوه ای ها را شکل می دادند. ترمسی چنان که لافان هم اشاره کرده، یکی از ۵ نفر اصلی این مدرسه بوده است.
شاگردان وی
با نگاهـی به نام برخی شاگردان ترمسـی، به ویژه آن که فادانی از ایشان با عنوان جاوه ای «کیاهی» (کیایی، عالم دینی) یاد می کند، می توان جایگاه ارزشمند وی را در این مجموعه در نظر آورد. این شاگردان در واقع انتقال دهندگان علم ترمسی به مدرسۀ جاوه هستند.
آثار
...