برخلاف ادیان مسیحیت و بودیسم، که عمده هنرهای مذهبی آنان شمایلی ( iconic ) است، هنرهای اسلامی به طور اکید، غیر شمایلی ( aniconic ) بوده و مسلمانان از به تصویر کشیدن خداوند و محمد، منع شده اند.
با وجود علاقه شدید مسلمانان به محمد اما هیچگونه تصویر معتبر و حتی منسوب به محمد از زمان نزدیک به وی و حتی از هیچ یک از خلفاء یا امامان شیعیان و بلکه بزرگان و دانشمندان مسلمانان از قرون اولیه اسلام در دست نیست. تعداد اندکی تصویر منسوب به آن زمان نیز به قلم نقاشان غیر مسلمان ثبت شده است. اما در فاصله بین قرنهای ۱۴–۸ ه. ق، هنر تصویرگری چهره محمد، به صورت بازتابی از صحنه های ادب فارسی، تفاسیر برگرفته از قران و داستان پیامبران در نسخه های مصور جامع التواریخ، آثارالباقیه، قصص الانبیاء، خاوران نامه، معراج نامه، مهر و مشتری عصار، خمسه نظامی ( مخزن الاسرار ) ، هفت اورنگ جامی ( خردنامه اسکندری ) ، حمله حیدری، دیوان امیرعلی شیر نوایی تا نقاشی های دیواری تکایا، سقاخانه ها، امامزاده ها و دیگر اماکن مردمی در دوران متاخرتر، در ایران زمین سر برآورده و در خور توجه بوده است که بدون تردید نمونه های بازمانده و شناخته شده نخستین آن، در «مجالس نسخه های خطی و مصور عهد ایلخانان مغول»، بنیانی محکم داشته و با توجه سلاطین و امرای ایلخانی مغول چون غازان خان، الجایتو و ابوسعیدخان ایلخانی به تشیع و اسلام آوردن آنان نخستین تصاویر دینی در ارتباط با زندگی پیامبر اسلام و توصیف معراج او با حمایت فرمانروایان مغول و وزیر و تاریخ نگار ایرانی سده هشتم هجری، «رشیدالدین همدانی» صورت پذیرفت.
... [مشاهده متن کامل]
از قدیمی ترین تصاویر می توان به نسخه های متعدد از کتاب جامع التواریخ رشیدالدین اشاره کرد که در میان ۸ نگاره ای که در نسخه دانشگاه ادینبورگ از این اثر موجود است، موضوعات زندگی محمد همچون تولد او ( در میان فرشتگان ) ، بحیرای راهب، دریافت وحی از جبرئیل، نزول کتاب آسمانی و به روایتی معراج محمد از اهمیت شایانی برخوردار است. در تمام این نگاره ها، محمد با سیمایی آرام و متفکرانه بدون پوشش بر صورت یا هاله ای بر دور سر و با قامتی لاغر و بلند مصور شده است و همانند دیگر اشخاص صحنه نقاشی شده، با پوشش و چهره نگاری رایج و متناسب با مکتب شهری و به نوعی فاقد شخصیت فردی نمایان شده است.
پس از این آثار نخستین، نسخه مصور آثارالباقیه از ابوریحان بیرونی به شماره arab۱۶۱ محفوظ در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ ( ۷۰۹–۷۰۸ ه. ق ) در روزگار ایلخانان و با بهره گیری از عناصر هنری چین و هنر مسیحی شرقی و نمونه های سنتی نقاشی ایران همچون نسخه جامع التواریخ استنساخ و مصور شده است. چهره محمد در این نسخه، اغلب به منظور تأکید بر قدرت معنوی و روحانی او با ویژگی هایی چون هاله دایره وار بر سر و گاه بزرگتر از اندازه متعارف، تصویر گشته است و صحنه هایی چون حجت الوداع و موعظه در میان مردم، صحنه غدیر خم و مجلس جانشینی پیامبر، از موضوعات برگزیده نقاشی های این نسخه است که محمد را با پوششی متفاوت و نمادین در جهت تمایز او با قرار گرفتن هاله سر و با رنگ جامگان و عبای بلند تیره رنگ ( در غدیر خم ) نشان می دهد.
با وجود علاقه شدید مسلمانان به محمد اما هیچگونه تصویر معتبر و حتی منسوب به محمد از زمان نزدیک به وی و حتی از هیچ یک از خلفاء یا امامان شیعیان و بلکه بزرگان و دانشمندان مسلمانان از قرون اولیه اسلام در دست نیست. تعداد اندکی تصویر منسوب به آن زمان نیز به قلم نقاشان غیر مسلمان ثبت شده است. اما در فاصله بین قرنهای ۱۴–۸ ه. ق، هنر تصویرگری چهره محمد، به صورت بازتابی از صحنه های ادب فارسی، تفاسیر برگرفته از قران و داستان پیامبران در نسخه های مصور جامع التواریخ، آثارالباقیه، قصص الانبیاء، خاوران نامه، معراج نامه، مهر و مشتری عصار، خمسه نظامی ( مخزن الاسرار ) ، هفت اورنگ جامی ( خردنامه اسکندری ) ، حمله حیدری، دیوان امیرعلی شیر نوایی تا نقاشی های دیواری تکایا، سقاخانه ها، امامزاده ها و دیگر اماکن مردمی در دوران متاخرتر، در ایران زمین سر برآورده و در خور توجه بوده است که بدون تردید نمونه های بازمانده و شناخته شده نخستین آن، در «مجالس نسخه های خطی و مصور عهد ایلخانان مغول»، بنیانی محکم داشته و با توجه سلاطین و امرای ایلخانی مغول چون غازان خان، الجایتو و ابوسعیدخان ایلخانی به تشیع و اسلام آوردن آنان نخستین تصاویر دینی در ارتباط با زندگی پیامبر اسلام و توصیف معراج او با حمایت فرمانروایان مغول و وزیر و تاریخ نگار ایرانی سده هشتم هجری، «رشیدالدین همدانی» صورت پذیرفت.
... [مشاهده متن کامل]
از قدیمی ترین تصاویر می توان به نسخه های متعدد از کتاب جامع التواریخ رشیدالدین اشاره کرد که در میان ۸ نگاره ای که در نسخه دانشگاه ادینبورگ از این اثر موجود است، موضوعات زندگی محمد همچون تولد او ( در میان فرشتگان ) ، بحیرای راهب، دریافت وحی از جبرئیل، نزول کتاب آسمانی و به روایتی معراج محمد از اهمیت شایانی برخوردار است. در تمام این نگاره ها، محمد با سیمایی آرام و متفکرانه بدون پوشش بر صورت یا هاله ای بر دور سر و با قامتی لاغر و بلند مصور شده است و همانند دیگر اشخاص صحنه نقاشی شده، با پوشش و چهره نگاری رایج و متناسب با مکتب شهری و به نوعی فاقد شخصیت فردی نمایان شده است.
پس از این آثار نخستین، نسخه مصور آثارالباقیه از ابوریحان بیرونی به شماره arab۱۶۱ محفوظ در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ ( ۷۰۹–۷۰۸ ه. ق ) در روزگار ایلخانان و با بهره گیری از عناصر هنری چین و هنر مسیحی شرقی و نمونه های سنتی نقاشی ایران همچون نسخه جامع التواریخ استنساخ و مصور شده است. چهره محمد در این نسخه، اغلب به منظور تأکید بر قدرت معنوی و روحانی او با ویژگی هایی چون هاله دایره وار بر سر و گاه بزرگتر از اندازه متعارف، تصویر گشته است و صحنه هایی چون حجت الوداع و موعظه در میان مردم، صحنه غدیر خم و مجلس جانشینی پیامبر، از موضوعات برگزیده نقاشی های این نسخه است که محمد را با پوششی متفاوت و نمادین در جهت تمایز او با قرار گرفتن هاله سر و با رنگ جامگان و عبای بلند تیره رنگ ( در غدیر خم ) نشان می دهد.
