[ویکی فقه] حسینی مختاری، محمد بن محمدباقر، ملقب به سید بهاءالدین، فقیه ، محدّث ، متکلم و ادیب شیعی قرن دوازدهم می باشد.
← محل ولادت محمد بن محمدباقر حسینی مختاری در حدود ۱۰۸۰ در نائین اصفهان به دنیا آمد. ← اساتید در اصفهان نزد استادانی چون محمدباقر مجلسی و فاضل هندی به کسب علم پرداخت و از آنان و محمد بن حسن حرّ عاملی اجازه روایت حدیث گرفت. بهاءالدین پس از اتمام تحصیلات، در اصفهان اقامت گزید و از فقهای نام بردار آن جا شد. ← شاگردان در منابع از شاگردان و نزدیکان وی کمتر سخن به میان آمده، جز از پسر عمویش، ناصرالدین احمد مختاری سبزواری ، که از شاگردان فاضل هندی بوده است. ← اطلاعات درباره زندگی وی آقابزرگ طهرانی از وجود زندگی نامه خودْنوشت سیدبهاءالدین گزارش داده است. با این همه، مطالب راجع به زندگی او در منابع کم است. از گزارشی درباره یکی از آثار کلامی وی می توان دریافت که مدتی در کابل به سر برده و سپس به مشهد رفته است، ولی از جزئیات این سفرها اطلاعی نیست. ← وفات سالِ وفات حسینی مختاری را، با توجه به تاریخ تألیف برخی آثارش، میان سال های ۱۱۳۰ تا ۱۱۴۰ دانسته اند (آقابزرگ تهرانی در الذریعة الی تصانیف الشیعة سال فوت او را حدود ۱۰۵۰ ذکر کرده که نادرست است). ← محل دفن وی را در دارالسلطنه اصفهان به خاک سپردند اما خوانساری قبر او را در آن جا نیافته و احتمال داده که مدفن او از جمله قبوری بوده که در حمله افغان ها به اصفهان از بین رفته است. برخی گفته اند که او در یکی از روستاهای فِرِیدَن، از توابع اصفهان، دفن شده است. آثار مختاری حسینی مختاری بیش از شصت اثر در فقه ، کلام ، حدیث و ادبیات فارسی و عربی دارد که بسیاری از آن ها شرح آثار پیشینیان یا حاشیه ای بر آن هاست. آثار فقهی مختاری آثار فقهی مهم وی عبارت اند از: ← سه اثر درباره ارث سه اثر درباره ارث به زبان فارسی ، با نام های لَطائف المیراث لِطائفِ الوُرّاث ، قِسامُ المواریث و اَقسامُ التَّواریث ، و تَقویمُ المیراثِ فی تَقسیمِ التُّراث ، که به سه صورت مفصّل، متوسط و مختصر تألیف شده اند. ← شرح بدایة الهدایة شرح بِدایةُ الهِدایة ، که شرح بخش عباداتِ هدایة الامّة تألیف حرّ عاملی است. ← مقالید القصود مَقالیدُ القُصود و مَوالیدُ العُقود ( صِیغ العقود )، در توضیح صیغه های مختلف عقود. نسخه ای خطی از آن در کتاب خانه آیت اللّه گلپایگانی وجود دارد. ← انارة الطروس اِنارةُ الطُروس فی شرح عبارة الدُّروس ، در شرح بخشی از مبحث نذر الدُّروسُ الشَّرعیة فی فقه الامامیة ، اثر شهید اول (متوفی ۷۸۶). ← رساله های فقهی حسینی مختاری رساله های فقهی متعددی نیز نگاشته است، از جمله درباره « قاعده ید » و احکام مردگان. آثار اصولی مختاری وی بر برخی منابع اصولی نیز حاشیه نوشته است، از جمله بر مَعالم ُالدّین و مَلاذ الُمجتهدین ، اثر حسن بن زین الدین (صاحب معالم) و اشاراتُ الاصولِ محمدابراهیم کلباسی اصفهانی. آثار کلامی و فلسفی مختاری مهم ترین آثار کلامی و فلسفی حسینی عبارت اند از: ۱) دو بار تلخیص الشّافی فی الامامة ، اثر شریف مرتضی (متوفی ۴۳۶). تلخیص نخست، که در آن پاره ای از مناظره های قاضی عبدالجبار معتزلی و شریفِ مرتضی آمده است، اِرتِشافُ الصّافی مِن سُلاف ِالشّافی نام دارد و تلخیص دوم، که کم حجم تر است، صَفوةُ الصّافی مِن رَغوةِ الشّافی نامیده شده است. ۲) التُحفةُ الزِّینیة ، که اُرجوزه یا مجموعه شعری است در قالب مثنوی درباره مسائل کلامی. ۳) حَثیثُ الفُلْجَة فی شَرْحِ حَدیثِ الفُرْجة ، در شرح حدیث پنجم از باب «حدوث العالم» کتاب التوحید کافی . ۴) اَمانُ الایمانِ مِن اَخطارِ الاَذهان . ۵) حَدائقُ العارفِ فی طَرائقِ المعارف . آثار کلامی حدیثی مختاری حسینی مختاری دو اثر کلامی ـ حدیثی نیز داشته است: حاشیه بر شرح سیدعلی خان مدنی بر الصحیفة السّجادیة ، و شرح ناتمام زیارت جامعه کبیره . آثار علم منطق مختاری حسینی مختاری در علم منطق ، لسان المیزان و شرح آن و نیز شرح تهذیب المنطق تفتازانی را نگاشت و بر شرح شمسیه و شرح مطالع ، هر دو از قطب الدین رازی ، حاشیه نوشت. آثار ریاضی مختاری حسینی مختاری در ریاضیات نیز شرحی بر خلاصة الحساب شیخ بهائی نوشت. آثار طبیعیات مختاری هم چنین حسینی مختاری بخش طبیعیات کتاب الشفاء ابوعلی سینا را با نام مِصْفاة السَّفاء لاِستصفاءِ الشِّفاء شرح کرد. آثار ادبیات مختاری آثار حسینی مختاری در ادبیات مشتمل است بر: سه شرح (مختصر، متوسط و بزرگ) بر الفوائد الصَّمدیة شیخ بهائی؛ گفتارهای حکیمانه موزونی به سبک مقامات حریری و شذور الذهب زمخشری با نام زَواهرُ الجَواهر فی نَوادر الزَّواجِر ، که چاپ شده است؛ حاشیه بر المُطوَّل تفتازانی ؛ و کتابی در علم نحو به نام نحو میر. حسینی مختاری حاشیه ای بر کتاب الاشباه و النظایر جلال الدین سیوطی داشته که در آن از برخی منابع نقل کرده است که سیوطی در اواخر عمر به مذهب شیعه گرویده بود. وی هم چنین شرح و تکمله ای بر کتاب توضیح المقاصد بهاءالدین عاملی (شیخ بهائی) نگاشت و آن را تَفریجُ القاصد لِتوضیحِ المقاصد نامید که تاریخ بهائیین (یعنی شیخ بهائی و بهاءالدین حسینی مختاری) نیز نام گرفته است. فهرست منابع (۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش. (۳) رضا استادی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی گلپایگانی، ج ۲، قم: دارالقرآن الکریم، (بی تا). (۴) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، در حاجی خلیفه. (۵) محمد بن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش. (۶) احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ ۱۱۱۰ه، قم ۱۴۱۰ الف. (۷) احمد حسینی اشکوری، تلامذة العلامة المجلسی و المجازون منه، چاپ محمود مرعشی، قم ۱۴۱۰ ب. (۸) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی گلپایگانی، ج ۱، قم ۱۳۵۷ ش. (۹) خوانساری. (۱۰) محمد بن حسن فاضل هندی، کشف اللثام، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۴. (۱۱) عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران ۱۳۲۷ ش. (۱۲) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران ۱۳۴۴ ش.
← محل ولادت محمد بن محمدباقر حسینی مختاری در حدود ۱۰۸۰ در نائین اصفهان به دنیا آمد. ← اساتید در اصفهان نزد استادانی چون محمدباقر مجلسی و فاضل هندی به کسب علم پرداخت و از آنان و محمد بن حسن حرّ عاملی اجازه روایت حدیث گرفت. بهاءالدین پس از اتمام تحصیلات، در اصفهان اقامت گزید و از فقهای نام بردار آن جا شد. ← شاگردان در منابع از شاگردان و نزدیکان وی کمتر سخن به میان آمده، جز از پسر عمویش، ناصرالدین احمد مختاری سبزواری ، که از شاگردان فاضل هندی بوده است. ← اطلاعات درباره زندگی وی آقابزرگ طهرانی از وجود زندگی نامه خودْنوشت سیدبهاءالدین گزارش داده است. با این همه، مطالب راجع به زندگی او در منابع کم است. از گزارشی درباره یکی از آثار کلامی وی می توان دریافت که مدتی در کابل به سر برده و سپس به مشهد رفته است، ولی از جزئیات این سفرها اطلاعی نیست. ← وفات سالِ وفات حسینی مختاری را، با توجه به تاریخ تألیف برخی آثارش، میان سال های ۱۱۳۰ تا ۱۱۴۰ دانسته اند (آقابزرگ تهرانی در الذریعة الی تصانیف الشیعة سال فوت او را حدود ۱۰۵۰ ذکر کرده که نادرست است). ← محل دفن وی را در دارالسلطنه اصفهان به خاک سپردند اما خوانساری قبر او را در آن جا نیافته و احتمال داده که مدفن او از جمله قبوری بوده که در حمله افغان ها به اصفهان از بین رفته است. برخی گفته اند که او در یکی از روستاهای فِرِیدَن، از توابع اصفهان، دفن شده است. آثار مختاری حسینی مختاری بیش از شصت اثر در فقه ، کلام ، حدیث و ادبیات فارسی و عربی دارد که بسیاری از آن ها شرح آثار پیشینیان یا حاشیه ای بر آن هاست. آثار فقهی مختاری آثار فقهی مهم وی عبارت اند از: ← سه اثر درباره ارث سه اثر درباره ارث به زبان فارسی ، با نام های لَطائف المیراث لِطائفِ الوُرّاث ، قِسامُ المواریث و اَقسامُ التَّواریث ، و تَقویمُ المیراثِ فی تَقسیمِ التُّراث ، که به سه صورت مفصّل، متوسط و مختصر تألیف شده اند. ← شرح بدایة الهدایة شرح بِدایةُ الهِدایة ، که شرح بخش عباداتِ هدایة الامّة تألیف حرّ عاملی است. ← مقالید القصود مَقالیدُ القُصود و مَوالیدُ العُقود ( صِیغ العقود )، در توضیح صیغه های مختلف عقود. نسخه ای خطی از آن در کتاب خانه آیت اللّه گلپایگانی وجود دارد. ← انارة الطروس اِنارةُ الطُروس فی شرح عبارة الدُّروس ، در شرح بخشی از مبحث نذر الدُّروسُ الشَّرعیة فی فقه الامامیة ، اثر شهید اول (متوفی ۷۸۶). ← رساله های فقهی حسینی مختاری رساله های فقهی متعددی نیز نگاشته است، از جمله درباره « قاعده ید » و احکام مردگان. آثار اصولی مختاری وی بر برخی منابع اصولی نیز حاشیه نوشته است، از جمله بر مَعالم ُالدّین و مَلاذ الُمجتهدین ، اثر حسن بن زین الدین (صاحب معالم) و اشاراتُ الاصولِ محمدابراهیم کلباسی اصفهانی. آثار کلامی و فلسفی مختاری مهم ترین آثار کلامی و فلسفی حسینی عبارت اند از: ۱) دو بار تلخیص الشّافی فی الامامة ، اثر شریف مرتضی (متوفی ۴۳۶). تلخیص نخست، که در آن پاره ای از مناظره های قاضی عبدالجبار معتزلی و شریفِ مرتضی آمده است، اِرتِشافُ الصّافی مِن سُلاف ِالشّافی نام دارد و تلخیص دوم، که کم حجم تر است، صَفوةُ الصّافی مِن رَغوةِ الشّافی نامیده شده است. ۲) التُحفةُ الزِّینیة ، که اُرجوزه یا مجموعه شعری است در قالب مثنوی درباره مسائل کلامی. ۳) حَثیثُ الفُلْجَة فی شَرْحِ حَدیثِ الفُرْجة ، در شرح حدیث پنجم از باب «حدوث العالم» کتاب التوحید کافی . ۴) اَمانُ الایمانِ مِن اَخطارِ الاَذهان . ۵) حَدائقُ العارفِ فی طَرائقِ المعارف . آثار کلامی حدیثی مختاری حسینی مختاری دو اثر کلامی ـ حدیثی نیز داشته است: حاشیه بر شرح سیدعلی خان مدنی بر الصحیفة السّجادیة ، و شرح ناتمام زیارت جامعه کبیره . آثار علم منطق مختاری حسینی مختاری در علم منطق ، لسان المیزان و شرح آن و نیز شرح تهذیب المنطق تفتازانی را نگاشت و بر شرح شمسیه و شرح مطالع ، هر دو از قطب الدین رازی ، حاشیه نوشت. آثار ریاضی مختاری حسینی مختاری در ریاضیات نیز شرحی بر خلاصة الحساب شیخ بهائی نوشت. آثار طبیعیات مختاری هم چنین حسینی مختاری بخش طبیعیات کتاب الشفاء ابوعلی سینا را با نام مِصْفاة السَّفاء لاِستصفاءِ الشِّفاء شرح کرد. آثار ادبیات مختاری آثار حسینی مختاری در ادبیات مشتمل است بر: سه شرح (مختصر، متوسط و بزرگ) بر الفوائد الصَّمدیة شیخ بهائی؛ گفتارهای حکیمانه موزونی به سبک مقامات حریری و شذور الذهب زمخشری با نام زَواهرُ الجَواهر فی نَوادر الزَّواجِر ، که چاپ شده است؛ حاشیه بر المُطوَّل تفتازانی ؛ و کتابی در علم نحو به نام نحو میر. حسینی مختاری حاشیه ای بر کتاب الاشباه و النظایر جلال الدین سیوطی داشته که در آن از برخی منابع نقل کرده است که سیوطی در اواخر عمر به مذهب شیعه گرویده بود. وی هم چنین شرح و تکمله ای بر کتاب توضیح المقاصد بهاءالدین عاملی (شیخ بهائی) نگاشت و آن را تَفریجُ القاصد لِتوضیحِ المقاصد نامید که تاریخ بهائیین (یعنی شیخ بهائی و بهاءالدین حسینی مختاری) نیز نام گرفته است. فهرست منابع (۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش. (۳) رضا استادی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی گلپایگانی، ج ۲، قم: دارالقرآن الکریم، (بی تا). (۴) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، در حاجی خلیفه. (۵) محمد بن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش. (۶) احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ ۱۱۱۰ه، قم ۱۴۱۰ الف. (۷) احمد حسینی اشکوری، تلامذة العلامة المجلسی و المجازون منه، چاپ محمود مرعشی، قم ۱۴۱۰ ب. (۸) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی گلپایگانی، ج ۱، قم ۱۳۵۷ ش. (۹) خوانساری. (۱۰) محمد بن حسن فاضل هندی، کشف اللثام، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۴. (۱۱) عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران ۱۳۲۷ ش. (۱۲) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران ۱۳۴۴ ش.