ماههای سریانی

جدول تطبیقی اسامی مختلف ماههای نجومی
تقسیم سال به دوازده ماه ( صرفنظر ازمقدارمتفاوت روزهای هرماه ) برطبق روایات مذهبی سابقه اش به عصرطوفان نوح می رسد. درتورات ( عهدقدیم ) اولین نشانه رسمی ماه شماری ونشانه دینی سال وماه شماری به چشم می خوردکه چنانکه گذشت بازمی گرددبه بعدازطوفان، به تقریب چیزی حدودبیست وسه قرن قبل ازمیلادمسیح ( 1 ) . درآنجاتصریح گردیده که اوقات سال به دوازده ماه سی روزه با اضافه یک پنج روزه افزودنی به ماه آخرین حساب می شده ( این پنج روزآخرکه درتقاویم قدیم به خمسه مسترقه شناخته می شدتامدتهابعدازاسلام هم رواج داشت، چنانکه درکتاب نوروزنامه، منسوب به خیام ومنابع دیگرذکرآن رفته است )
درقرآن کریم، سوره توبه ( آیات36 - 37 ) همین تقسیم باردیگربه صراحت ذکرشده که:ان عده الشهورعندالله اثناعشرشهراًفی کتاب الله یوم خلق السموات والارض. . . ( یعنی همانا عددماهها درنزدخداونددوازده است ودرکتاب خداذکرشده، روزی که خداوندآسمانها وزمین رابیافرید. . . . الآیه )
ازجهت روشن شدن مطالب بعدی این نوشته نگارنده لازم می داندازهمین ابتدایادآوری نمایدکه اصولاًمبنای محاسبه اوقات سال وقراردان ماههابرپایه دودستگاه گاهشماری متفاوت بوده است گه بستگی تام به شرایط اقلیمی وجغرافییایی منطقه مربوط داشته. یکی براساس گردش قمربه دورزمین که به طورمتوسط برابراست با29روزو12ساعت و44دقیقه. ودیگری برحسب گردش خورشیدبه دورزمین برمبنای پندارقدما ( نجوم بطلمیوسی که خورشیدرافلک چهارم گردنده به دورزمین درمنطقه البروج می پنداشت ) ویازمین به دورخورشیدبرطبق دانش جدید. ومقدارآن دوازده ماه کامل سی روزه به انظمام پنج روزو 6 ساعت اضافی که درتقویم فعلی مااین قریب شش روزبه به شش ماهه اول سال به قرارهرماه سی ویک روزاضافه می شود
ناگفته نماندکه اساس گاهشماری براساس ضرایب عددشش که ازخیلی قدیم وجودداشته یادگارتلاشهای نخستین ستاره شناسان جهان باستان، یعنی بابلیان است که هم ایشان پایه گذاران نجوم وعلم ستاره شناسی هم بوده اند. ( 2 )
قراین نشان می دهندکه شیوه محاسبه ماههابراساس قمری متأخرازشمسی وبراساس سهولتی که رؤیت ماه درشب وتعقیب کردن آن داشته اتخاذگردیده. علاوه برآن بیشتراین امرمربوط به ادیان وشرایط جغرافیایی محل پدیدآمدن آنان بوده. شیوه محاسبه قمری چنان بودکه قدمادایره گردش ماه به دورزمین رابه29 منزل وکسری می گرفتندوگفته شده عددالفبای عربی که آن نیز29 است ازهمین راه پیداشده. واین درحالی است که محاسبه ماههای شمسی مفصلتروچنان بودکه دایره گردش خورشیدبه دورزمین را360درجه قرارداده وبه دوازده سی درجه تقسیم می کردندکه زمان محاسبه هرماه خورشیدی بودونامهای هریک ازآنان بعدازاین می آید. رصدکردن خورشیدبرخلاف ماه کارساده ای نبودوستاره شناسان ورزیده وآلات واسباب پیچیده می طلبیدکه کمتردراختیارهمگان بود.
ازجانبی تقسیمات فوق برمبنای چهارنقطه فلکی متمایزازیکدیگرازقدیم موردتوجه بشردرامرکشت وکار، تعین محل زندگی وفعالیتهای دیگربوده است. این چهارنقطه عبارتند ازاعتدالین ( یعنی دواعتدال درمقدارشب وروز، اعتدال ربیعی واعتدال خریفی[بهاری وپائیزی]دراول بهارواول پائیزکه روزوشب تقریباًیکسان. ودیگرانقلابین ( یعنی انتهای بهاروانتهای پائیزکه یکی شامل طولانی ترین روزودیگری طولانی ترین شب می گردید. طبعاًحضورگرماوسرما، نیازهای کشت وکاروعوامل دیگراین ایام رااهمیت ویژهای می بخشیدند.
امامزیتی که محاسبه ماههابه قرارشمس برقمری داشت دراین امرخلاصه می شودکه ماههای قمری نسبت به دایره خورشیدزمان کمتری می برند، درحالیکه ماههای شمسی درتمام فصول وایام سال ثابت وباانقلابات جوی همخوانی دارند. به بیان دیگرماههای قمری هرسال شمسی یازده روزوکسری کمترمی شدندولذاماههابافصول مطابقت نداشتند. فی المثل اگرامسال اول تابستان به ربع الاول می افتادسه سال دیگردرربیع الثانی بود. ناگفته پیداست درمحاسبات حکومتی ودریافت مالیات درزمان جمع آوری محصول خلل ایجادمی شدکهلزوماًبرای قانونمندکردن این امرهمواره درکنارماههای قمری یک نوع ماه شمسی هم حضورداشت. افزون برآن درتطابق تاریخی سالهای قمری وشمسی ایجاداشکالات اساسی می کردکه مانمونه های آن رادرتطبیق تقاویم شاهدهستیم.
لااقل برای ماایرانیان متدین به دین اسلام که عبادات ومراسم مذهبیمان مطابق ماههای قمری است ماه شمسی ایرانی منظور وبه گواهی ابوریحان بیرونی درکتاب التفهیم. . . :ایرانیان ازدیربازتقویم شمسی خود رامعمول می داشتندو این تنهاپس ازاسلام بودکه به واسطه گرایشهای مذهبی ماههای هجری قمری که مناسبتهای اسلامی رادرخودداشتند مقدم قرارگرفتند. . . . ( 3 ) . مطلب دیگرآنکه اعراب قبل ازاسلام به نوبه خودوعلیرغم آنچه پنداشت عموم است، باتقویم شمسی آشنابودند. چنانکه این بارابوریحان درکتاب آثارالباقیه خودمتذکرشعری ازشاعری اهل قبیله بنی کنانه، مربوط به قبل ازاسلام گردیده که درآنجاآورده بود:
مابین دورالشمس والهلال یجمعه جمعاً لدی الاجمال حتی یتم الشهربالکمال ( 4 )
درادامه نگارنده لازم به یادآوری می داندکه بنابرقول مورخین ومنجمین صاحبنظردرتمام دورانهارواج ماههای شمسی به مراتب بیش ازقمری بوده ودراین راه به گفته ابوریحان درکتاب التفهیم. . . استنادمی جوئیم که تصریح نموده:
«. . . واماسال شمسی روزگارش سیصدوشصت وپنج است باکسری که برابرچهاریک روزاست. وآن رارومیان وسریانیان وقبطیان وپارسیان وسغدیان به کارهمی داشتند. ولکن به استعمال کسرش برخلاف همی شدندوهرکس ازایشان راهی همی گیرد. . . » ) 5 )
اتفاقاًهمین اختلاف نظردربنیادماههای شمسی وقمری وشمارش ایام آنان که غالباًدرمتون قدیم وجدیدبرسرانطباق آنان اختلاف است وتاآنجاکه به مامربوط می شوددرادبیات فارسی اسباب نافهمی بع . . .