ماد، تمدّن و هنر
ظرف سیمین، ریتون سفالی، دستبند زرین و جام مفرغی قوم مانّا
تمدن و هنر ماد از مباحث پیچیده و چندلایه در باستان شناسی ایران است. آثار شهرسازی و شهرنشینی مادها هنوز کشف نشده است و از پادشاهی معظم ماد هنوز اسناد و آرشیوی در دست نیست. در نبود هر گونه اسناد مکتوب و منابع ادبی از عصر آهن جدید، شناخت هنر ماد هنوز ممکن نیست. هنر ماد از پیچیده ترین مسائل باستان شناسی عصر آهن جدید است، زیرا در هیچ کدام از محوطه های باستانی که به عنوان محوطه های مادی شناسایی شده اند، اثری یافت نشده است که بتوان آن را نشانۀ صنعت و هنر ماد دانست. از سوی دیگر، موزه ها و کلکسیون های معروف انباشته از آثار هنری شکوهمندی است که مادی معرفی شده اند. آن چه تاکنون وجود هنر ماد را توجیه پذیر کرده است، اشارات منابع تاریخی است تا یافته های باستان شناختی. بحث هنر ماد منتقدانی دارد؛ در نظر پیِر آمیه اصطلاح هنر ماد معنی ندارد و فرانکوویچ به صراحت آن را یک افسانه می داند. برونو جنیتو می گوید که هنر ماد بیشتر براساس یک ضرورت در ذهن محققین شکل گرفته است تا بر پایۀ مدارک واقعی. ماسکارلا پیروان نظریۀ هنر ماد را مادزده می داند. توماس کایلر یانگ سفال خاکستری ـ سیاه عصر آهن میانه را دست ساختۀ مادها دانسته است. گیرشمن با هدف ترسیم چشم انداز هنر مادها، سفال های نخودی منقوش گورستان سیلک ب و سفال های خاکستری خوروین و حسنلو و ناحیۀ املش و نیز سفال خاکستری ـ سیاه ساده و صیقلی تپۀ گیان را اولین نشانه های هنر ماد معرفی می کند. گیرشمن سفال نخودی منقوش لوله دار گورستان سیلک ب را به مادها منسوب کرده و قدمت آن را قرون ۱۰ تا ۹پ م دانسته است. حسن طلایی ظهور سنت سفالگری نخودی منقوش عصر آهن جدید در غرب ایران را نتیجۀ فرآیند تکاملی تدریجی ای می داند که رشد نسبی همگونی در آن ها، احتمالاً نشانۀ وحدت سیاسی در دورۀ ماد است. در تخت جمشید، تصاویر اشراف مادی بر پلکان سه دروازه، پلکان شرقی آپادانا و کاخ خزانه حجاری شده است. بر کمر این اشراف ابزارهای فلزی چون ترکش ، تیشه و خنجرهای موسوم به آکیناکس را می بینیم. هیچ کدام از این ابزارها از محوطه های منسوب به مادها یافت نشده است. برونو جنیتو در تفسیر این مسئله می گوید که شاید سفالینه ها و خنجرهای مادی که در نقوش برجستۀ تخت جمشید می بینیم، اصلاً واقعیت خارجی نداشته است. اگر بپذیریم که شاید آثار هنری مادها در نقوش برجستۀ پرسپولیس نشانۀ گونه ای از هنر درباری است که نمی تواند معرف صنعت و هنر تودۀ مردم باشد، آن گاه شناسایی هنر ماد به مراتب پیچیده تر خواهد شد و شاید هم آثاری چون دشنه ها و خنجرهای اشراف مادی از نظر هنرمند حجار عهد هخامنشی صرفاً نقش و ارزش شمایل نگاری داشته است تا نمایش حقیقتی موجود. دیوید استروناخ و پیتر کالمایر آثار فلزی مکشوف از کاوش های مارلیک را در چارچوب هنر ماد تجزیه و تحلیل کرده اند و ماسکارلا و ارنی هرینک آثار فلزی مارلیک را در عصر آهن جدید قرار داده اند. گنجینۀ جیحون که در ۱۸۸۷م به دست آمد و به موزه بریتانیا راه یافت، را به مادها منسوب کرده اند. دربارۀ گنجینه جیحون مباحث بسیاری انجام گرفته است و پژوهشگرانی چون دالتون، بارنت، ادیت پرادا، گیرشمن، کولیکن، موری، هرتسفلد، فارکاس و وان لون در مادی بودن آن تردید نکرده اند؛ اما تحقیقات ماسکارلا نشان می دهد که مادها در آفرینش گنجینه جیحون هیچ نقشی نداشته اند و آثار فلزی این گنجینه، دستاورد تعامل فرهنگی هنرمندان اورارتویی و سکایی است. شاخص معماری منسوب به مادها، بناهایی است که از کاوش های گودین تپه، نوشیجان تپه و باباجان تپه پدیدار شده است و استروناخ از آن ها با عنوان مثلث مادی یاد می کند؛ از نظر وی، معماری مثلث مادی حلقۀ واسط معماری عصر آهن میانه در شمال غربی ایران با معماری اورارتویی و هخامنشی است. محوریت مثلث مادی استروناخ شهر همدان یا هگمتانه یا اکباتان باستان است بر این مبنا، محوطه های باستانی نوشیجان تپه، گودین تپه و باباجان تپه شهرک های اقماری پایتخت ماد پنداشته شده اند که با آن جا ارتباط و تعامل داشتند. وضعیت در آذربایجان به گونه ای دیگر است. تاکنون هیچ معماری مادی از آذربایجان پیدا نکرده اند. تحقیقات اشتفان کرول نشان می دهد که پس از فروپاشی اورارتوها، آثار معماری اورارتویی ناحیۀ شمال رود ارس (قفقاز جنوبی) در عهد هخامنشی مورد استفادۀ دوباره قرار گرفته است: محوطه های باستانی چون آرماویربلور، آرین برد و گومری. آن گونه که مدودسکایا می نویسد محوطه های باستانی سه گانه غرب ایران را بدین سبب مادی معرفی کرده اند که آن ها درون جغرافیای تاریخی مفروض ماد قرار گرفته اند؛ جغرافیایی که اسناد تاریخی برای ما ترسیم کرده است و نه تحلیل روشمند مجموعه های باستان شناختی. نقوش برجستۀ دورشاروکین، از اواخر ۸پ م، از مهم ترین اسناد معماری شمرده می شود. در این نقوش برجسته از دژهایی چون کیشه سو، خارخار و چند دژ دیگر یاد شده است. موقعیت جغرافیایی دژهای نامبرده در منابع آشوری تاکنون ناشناخته مانده است. دربارۀ این که معماری اورارتو ها بر معماری فلات ایران در هزارۀ اول پ م تأثیر گذاشته است، اتفاق نظر هست، اما چنین تأثیری در معماری منسوب به مادها گزارش نشده است. دیاکونوف ازجمله محققانی است که بر پایۀ اسناد تاریخی، به روابط فرهنگی ـ سیاسی مادها و اورارتوها باور دارد. آشکار است که در صورت وجود چنین روابطی، تاثیراتی از هنر اورارتو بر معماری منسوب به مادها دیده شود، در حالی که چنین نبوده و این تأثیر در پاسارگاد و تخت جمشید نمود بیشتری دارد. داده های باستان شناختی به دست آمده از نیمۀ غربی فلات ایران برای پذیرش هنر ماد هنوز کافی نیست و دانسته های ما دربارۀ نیمۀ شرقی و مرکز فلات ایران بسیار اندک است. بنابراین شناخت دقیق هنر ماد که آن را بستر رشد و پیدایش هنر دورۀ هخامنشی معرفی می کنند نیازمند گسترش تحقیقات است.
ظرف سیمین، ریتون سفالی، دستبند زرین و جام مفرغی قوم مانّا
تمدن و هنر ماد از مباحث پیچیده و چندلایه در باستان شناسی ایران است. آثار شهرسازی و شهرنشینی مادها هنوز کشف نشده است و از پادشاهی معظم ماد هنوز اسناد و آرشیوی در دست نیست. در نبود هر گونه اسناد مکتوب و منابع ادبی از عصر آهن جدید، شناخت هنر ماد هنوز ممکن نیست. هنر ماد از پیچیده ترین مسائل باستان شناسی عصر آهن جدید است، زیرا در هیچ کدام از محوطه های باستانی که به عنوان محوطه های مادی شناسایی شده اند، اثری یافت نشده است که بتوان آن را نشانۀ صنعت و هنر ماد دانست. از سوی دیگر، موزه ها و کلکسیون های معروف انباشته از آثار هنری شکوهمندی است که مادی معرفی شده اند. آن چه تاکنون وجود هنر ماد را توجیه پذیر کرده است، اشارات منابع تاریخی است تا یافته های باستان شناختی. بحث هنر ماد منتقدانی دارد؛ در نظر پیِر آمیه اصطلاح هنر ماد معنی ندارد و فرانکوویچ به صراحت آن را یک افسانه می داند. برونو جنیتو می گوید که هنر ماد بیشتر براساس یک ضرورت در ذهن محققین شکل گرفته است تا بر پایۀ مدارک واقعی. ماسکارلا پیروان نظریۀ هنر ماد را مادزده می داند. توماس کایلر یانگ سفال خاکستری ـ سیاه عصر آهن میانه را دست ساختۀ مادها دانسته است. گیرشمن با هدف ترسیم چشم انداز هنر مادها، سفال های نخودی منقوش گورستان سیلک ب و سفال های خاکستری خوروین و حسنلو و ناحیۀ املش و نیز سفال خاکستری ـ سیاه ساده و صیقلی تپۀ گیان را اولین نشانه های هنر ماد معرفی می کند. گیرشمن سفال نخودی منقوش لوله دار گورستان سیلک ب را به مادها منسوب کرده و قدمت آن را قرون ۱۰ تا ۹پ م دانسته است. حسن طلایی ظهور سنت سفالگری نخودی منقوش عصر آهن جدید در غرب ایران را نتیجۀ فرآیند تکاملی تدریجی ای می داند که رشد نسبی همگونی در آن ها، احتمالاً نشانۀ وحدت سیاسی در دورۀ ماد است. در تخت جمشید، تصاویر اشراف مادی بر پلکان سه دروازه، پلکان شرقی آپادانا و کاخ خزانه حجاری شده است. بر کمر این اشراف ابزارهای فلزی چون ترکش ، تیشه و خنجرهای موسوم به آکیناکس را می بینیم. هیچ کدام از این ابزارها از محوطه های منسوب به مادها یافت نشده است. برونو جنیتو در تفسیر این مسئله می گوید که شاید سفالینه ها و خنجرهای مادی که در نقوش برجستۀ تخت جمشید می بینیم، اصلاً واقعیت خارجی نداشته است. اگر بپذیریم که شاید آثار هنری مادها در نقوش برجستۀ پرسپولیس نشانۀ گونه ای از هنر درباری است که نمی تواند معرف صنعت و هنر تودۀ مردم باشد، آن گاه شناسایی هنر ماد به مراتب پیچیده تر خواهد شد و شاید هم آثاری چون دشنه ها و خنجرهای اشراف مادی از نظر هنرمند حجار عهد هخامنشی صرفاً نقش و ارزش شمایل نگاری داشته است تا نمایش حقیقتی موجود. دیوید استروناخ و پیتر کالمایر آثار فلزی مکشوف از کاوش های مارلیک را در چارچوب هنر ماد تجزیه و تحلیل کرده اند و ماسکارلا و ارنی هرینک آثار فلزی مارلیک را در عصر آهن جدید قرار داده اند. گنجینۀ جیحون که در ۱۸۸۷م به دست آمد و به موزه بریتانیا راه یافت، را به مادها منسوب کرده اند. دربارۀ گنجینه جیحون مباحث بسیاری انجام گرفته است و پژوهشگرانی چون دالتون، بارنت، ادیت پرادا، گیرشمن، کولیکن، موری، هرتسفلد، فارکاس و وان لون در مادی بودن آن تردید نکرده اند؛ اما تحقیقات ماسکارلا نشان می دهد که مادها در آفرینش گنجینه جیحون هیچ نقشی نداشته اند و آثار فلزی این گنجینه، دستاورد تعامل فرهنگی هنرمندان اورارتویی و سکایی است. شاخص معماری منسوب به مادها، بناهایی است که از کاوش های گودین تپه، نوشیجان تپه و باباجان تپه پدیدار شده است و استروناخ از آن ها با عنوان مثلث مادی یاد می کند؛ از نظر وی، معماری مثلث مادی حلقۀ واسط معماری عصر آهن میانه در شمال غربی ایران با معماری اورارتویی و هخامنشی است. محوریت مثلث مادی استروناخ شهر همدان یا هگمتانه یا اکباتان باستان است بر این مبنا، محوطه های باستانی نوشیجان تپه، گودین تپه و باباجان تپه شهرک های اقماری پایتخت ماد پنداشته شده اند که با آن جا ارتباط و تعامل داشتند. وضعیت در آذربایجان به گونه ای دیگر است. تاکنون هیچ معماری مادی از آذربایجان پیدا نکرده اند. تحقیقات اشتفان کرول نشان می دهد که پس از فروپاشی اورارتوها، آثار معماری اورارتویی ناحیۀ شمال رود ارس (قفقاز جنوبی) در عهد هخامنشی مورد استفادۀ دوباره قرار گرفته است: محوطه های باستانی چون آرماویربلور، آرین برد و گومری. آن گونه که مدودسکایا می نویسد محوطه های باستانی سه گانه غرب ایران را بدین سبب مادی معرفی کرده اند که آن ها درون جغرافیای تاریخی مفروض ماد قرار گرفته اند؛ جغرافیایی که اسناد تاریخی برای ما ترسیم کرده است و نه تحلیل روشمند مجموعه های باستان شناختی. نقوش برجستۀ دورشاروکین، از اواخر ۸پ م، از مهم ترین اسناد معماری شمرده می شود. در این نقوش برجسته از دژهایی چون کیشه سو، خارخار و چند دژ دیگر یاد شده است. موقعیت جغرافیایی دژهای نامبرده در منابع آشوری تاکنون ناشناخته مانده است. دربارۀ این که معماری اورارتو ها بر معماری فلات ایران در هزارۀ اول پ م تأثیر گذاشته است، اتفاق نظر هست، اما چنین تأثیری در معماری منسوب به مادها گزارش نشده است. دیاکونوف ازجمله محققانی است که بر پایۀ اسناد تاریخی، به روابط فرهنگی ـ سیاسی مادها و اورارتوها باور دارد. آشکار است که در صورت وجود چنین روابطی، تاثیراتی از هنر اورارتو بر معماری منسوب به مادها دیده شود، در حالی که چنین نبوده و این تأثیر در پاسارگاد و تخت جمشید نمود بیشتری دارد. داده های باستان شناختی به دست آمده از نیمۀ غربی فلات ایران برای پذیرش هنر ماد هنوز کافی نیست و دانسته های ما دربارۀ نیمۀ شرقی و مرکز فلات ایران بسیار اندک است. بنابراین شناخت دقیق هنر ماد که آن را بستر رشد و پیدایش هنر دورۀ هخامنشی معرفی می کنند نیازمند گسترش تحقیقات است.
wikijoo: ماد،_تمدن_و_هنر