لولوبی

بسیار پیش از استقرار مادها، اقوامی با نام کوتیان، لولوبیان و هوری ها و سپس کاسی ها به ترتیب از شمال به جنوب در نواحی غربی ایران می زیسته اند. این اقوام با هوریان و اکد ی ها و سومر ی ها مراوداتی داشته اند؛ بنابراین لولویی ها از نخستین گروه قومی بودند که در هزارهٔ چهارم پیش از میلاد در فلات ایران ساکن بودند.
برای نخستین بار، نارام سین نوهٔ سارگون از شاهان اکد، در قرن ۲۳ پیش از میلاد در کتیبه ای از لولوبی ها یاد کرده و شرح پیروزی خود بر آنان را نوشته است. این کتیبه بعدها و در سنوات سال ۱٬۲۰۰ پیش از میلاد، توسط شوتروک ناهونته پادشاه مقتدر عیلام، به شوش انتقال یافت و شرحی بر آن افزوده شد.
قبایل لولویی یا ولئیی بخش وسیعی از کوه ها و کوهپایه ها را از قسمت علیای دیاله تا دریاچهٔ ارومیه را تحت اشغال خود داشتند. محل تمرکز اصلی لولوبیان در استان کرمانشاه بود. شهرها و کشورهای مهم آن دوران در ایران غربی عبارت بودند از: تاندیم، سوماشتو، آشورو، الامو، کاشو، گوتو و لولوبو ( لولوبیان ) .
در زبان اورارتویی لولو به معنی بیگانه و دشمن است. این اصطلاح نشان می دهد که لولوبیان از لحاظ قومی از قبایل هوری یا اورارتویی نبوده بلکه احتمالاً با عیلامیان قرابت داشتند. لولوبی ها همچنین دشمن هوریان بوده و با آنان در جنگ دائمی بودند.
معروف ترین پیشوای لولوبیان، شاه آنوبانی نی بوده است. نقش برجسته آنوبانی نی در سرپل ذهاب، واقع در استان کرمانشاه پرده ای است که در آن سردار در برابر شاهی ایستاده و پشت سر شاه ستاره ایشتار می درخشد. ایشتار او را در مقابل دشمنان پیروزی داده و شاه پای خود را بر بدن دشمن مغلوب نهاده است، کمان و تبرزینی بدست دارد. سردار با طنابی دو اسیر را در بند نگه داشته و در دست دیگر حلقه ای که نشان حکومت و قدرت است بدست گرفته است.
نوشته ذیل نقش برجسته مزبور، می رساند که لولوبیان در نیمه دوم هزاره سوم قبل از میلاد دارای دولتی بوده و در نتیجه جامعه ای طبقاتی داشتند؛ ولی چنان که از منابع آشوری برمی آید، علائم تأسیس و قوام دولت در قبایل مذکور فقط در آغاز هزاره اول قبل از میلاد مشاهده گشته است.