لوطی

تا قرن ۱۳ش به معنای امردباز بوده است. از آن پس به معنای سخی، جوانمرد، و بخشنده و نیز کسی که با کارهای نمایشی و نواختن تمبک و آوازخوانی در کوچه و خیابان امرار معاش می کند، به کار می رود. معانی تازه، احتمالاً، ناشی از تمایل جامعه به تحقیر برخی از گروه های اجتماعی بوده است. اطلاق واژۀ لوطی به داش ها و باباشمل های قرن گذشته، در وهلۀ اول، به قصد توهین به آنان بوده است که همچون پیشینیان فتی و عیارشان، در عین جوانمردی و سخاوتمندی هرزه کار، شوخ، بی باک، آشوبگر بوده اند. بعدها، به علت همین نام گذاری، دوگانگی خصلت داش ها به معنای واژۀ لوطی نیز سرایت کرده است و این واژه، با حفظ معانی گذشته، معانی تازۀ جوانمرد، سخی، آزاده را به خود گرفته است. ظاهراً اطلاق واژۀ لوطی به موسیقی دانان یا مطرب های دوره گرد، حیوان بازها، شعبده بازها، شیشه بازها، مارگیرها، شش اندازها، خیمه بازها، بندبازها و پهلوانان و کشتی گیرهایی که در جشن ها کارهای نمایشی می کرده اند نیز با هدف تحقیر آنان بوده است؛ به ویژه آن که بسیاری از حیوان بازها، شعبده بازها و مارگیرها از تیرۀ افراد هرزه کار، امردباز، شوخ، و بی باک اجتماع بوده اند. این نام گذاری فقط محدود به حوزه های شهری نبوده است و، تقریباً در تمام نقاط ایران، سرنا دهل نوازان روستایی که غیر از موسیقی کارهای گوناگونی، از جمله بندبازی، رقاصی، حیوان بازی و آکروبات بازی می کرده اند، لوطی نامیده می شدند؛ نامی که هنوز هم برای آن ها به کار می رود. لوطی های شهری در دسته های کوچک دو یا سه نفری، که بعضی از آن ها عنتر و بز و خرس تربیت شده هم به همراه داشتند، در کوچه و خیابان به راه می افتادند و با پرس و جو از اهالی محل خانه ای را که به تازگی در آن جا عروسی، زایمان یا ختنه سوران بوده شناسایی می کرده اند؛ سپس با تمبک زدن بر در خانۀ مزبور و با گفتن «حق مبارک کنه انشاءالله» با اجازۀ صاحب خانه، وارد خانه می شدند و در حیاط به اجرای موسیقی و رقص و نمایش می پرداختند. رپرتوآر آن ها اغلب شامل خواندن اشعار معمولاً بی معنایی بود که امروز برخی مطرب ها به آن ها «چرندیات» می گویند. مثل: «خال ورقم سه/یه سور دارم چار/دولو رو بده من/سه لو رو تو وردار». موقعیت شعبده بازها و خیمه بازها، نسبتاً، بهتر از دیگر لوطی ها بود، اما لوطی ها بین موسیقی دانان نازل ترین جایگاه را داشته اند، به طوری که بازماندگان مطرب های روحوضی به شدت ابا دارند که با لوطی ها اشتباه گرفته شوند. واژۀ لوطی هیچ ارتباطی با واژۀ «لوری»، به معنای کولی، ندارد. لوطی های موسیقی دان و اهل نمایش، اعم از بندباز و شعبده باز و پهلوان و غیره، یک گروه شغلی اند و هویت قومی ندارند؛ هرچند، در پاره ای مناطق، کولی ها نیز در میان آن ها یافت می شوند.