لغز

[ویکی فقه] لغز یا چیستان آن است که نام چیزی را پوشیده دارند، اما با ذکر اوصاف آن از شنونده بخواهند که نام آن چیست.
لغز یا چیستان آن است که نام چیزی را پوشیده دارند، اما با ذکر اوصاف آن از شنونده بخواهند که نام آن چیست. در لغز یا چیستان به جای ذکر اسم چیزی، اوصاف آن را بیان کنند و خواننده در ضمن آن اوصاف پی به مورد وصف می برد. لغز ممکن است یک بیت یا یک شعر کامل باشد. چون بیشتر در هنگام طرح آن از لفظ «چیست آن» استفاده می شود به آن «چیستان» گویند و گاه این لفظ را به کار نمی برند. مثال:چیست اندر دهان بی دندانش ••• هرچه افتاد ریز ریز کندچون زدی در دو چشم او انگشت ••• در زمان هر دو گوش تیز کند
•••لعبتی چیست نغز و خاک مزاج ••• که به آب است از جهان خرسنددست بر سر نهاده پنداری ••• به سر خویش می خورد سوگند جواب اولی قیچی و دومی کوزه ی آب است.
آزمایش طبع شعری
از چیستان بعضی برای آزمایش طبع شعری خود استفاده می کردند؛ چنان که رادویانی در ترجمان البلاغه به این موضوع اشاره کرده است: «دیگر از جمله صنعت لغز گفتن است و آن خوشست بر امتحان طبع و آزمودن خاطر». اگر شاعر در گفتن خصوصیات چیزی به تکلف دچار نشود و از الفاظ معترضه استفاده نکند نیکوست. شمس قیس در المعجم گوید: «این صنعت چون عذب و مطبوع افتد و اوصاف آن از روی معنی با مقصود مناسبتی دارد و به حشو الفاظ دراز نگردد و از تشبیهات کاذب و استعارات بعید دور بود، پسندیده باشد و تشحیذ خاطر را بشاید».
چیستان در ادب فارسی
این صنعت در ادب فارسی اولین بار در فصل ۵۲ کتاب ترجمان البلاغه با نام «الغاز و محاجات» آمده و نمونه هایی در آن کتاب بیانگر این است که صنعت معما نیز داخل در همین صنعت است، اما در حدائق «لغز» از «معما» تفکیک شده و نویسنده گفته است: «این صنعت همان معماست الا که این را طریق سؤال گویند و عجم این را چیستان خوانند.» در المعجم نیز جداگانه بررسی شده و در دیگر کتب به روش المعجم مطرح است.
چیستان در لغت و اصطلاح
...

لُغَز
(یا: چیستان) در لغت به معنای پیچیدگی و پوشیدگی؛ اصطلاحی در بدیع. آن است که از چیزی به صراحت نام نبرند، اما از اوصاف آن به مقصود گوینده پی برند. لغز در بیشتر موارد، با عبارت «چیست آن» آغاز می شود، از این رو ادبای فارسی آن را چیستان نیز نامیده اند. لغز نوعی شعر وصفی است که در آغاز و در مقدمۀ قصیده، به عنوان تشبیب، به صورت پرسشی یا خطابی به کار می رفته است. در دوران رونق قصیده سرایی، لغزگویی بسیار رایج بود. در قرون ۴ تا ۶ق، مستقل نیز به کار می رفت. برجسته ترین لغزگویان این دوره، فرخی، منوچهری، امیر معزی، عبدالواسع جبلی و ابن یمین هستند. ازجمله لغزهای معروف این دوره، لغز «شمع» منوچهری است. با راه یافتن پیچیدگی های لفظی و معنوی در شعر دوره های بعد، لغز صورت پیچیده تری، با نام معما، به خود گرفت. مدت کوتاهی، در دورۀ بازگشت نیز، شاعرانی، چون فتحعلی خان صبا و توحید شیرازی لغزهایی سروده اند. به سبب شباهت های لغز و معما، بسیاری این دو را یکی دانسته اند، اما تفاوت هایی با هم دارند، از جمله آن که معما شعری کوتاه و مستقل، اما لغز مفصل تر است و در برهه ای، تشبیبِ قصیده بوده است. لغز ساده تر از معما است و نام شیء از راه توصیف خصوصیات آن مشخص می شود، اما در معما نام شیء از راه محاسباتی، مانند اعداد ابجد و تغییر در لغات شعر به دست می آید. در لغز شنونده اغلب از آغاز کلام به مقصود گوینده آگاه می شود و سپس از توصیفات بیشتر شاعر لذت می برد. لغزگویی پیشینه ای کهن تر از معماسازی دارد. کاربرد لغز در شعر نشانۀ ابتکار شاعر و طبع صاحب ذوق وی بوده است، اما کاربرد معما بیشتر برای تفنن شعری بوده است.