قلیان

۲. ارتباط با سانسکریت
تحلیل های تطبیقی به شباهت معنایی و واجی واژه �گلیان� با واژگان سانسکریت مرتبط با دود و گیاهان معطر اشاره می کنند. شواهد متنی مستقیم در منابع سانسکریت محدود است و اغلب استنتاج ها بر اساس مقایسه واجی و معنایی انجام می شود. بنابراین نمی توان با قطعیت گفت که �قلیان� ریشه ای سانسکریتی دارد، اما احتمال تأثیر یا هم ریشه بودن با واژگان هندی/سانسکریتی وجود دارد.
۳. تحول واجی
تبدیل �گ� پهلوی به �ق� در فارسی نوین با الگوهای مشابه در سایر واژه ها هماهنگ است. نمونه ها:
�گرم� → �قرم� ( در برخی لهجه ها و متون تاریخی )
�گذر� → �قَدر� ( در برخی اسناد و متون فارسی میانه )
این تغییر واجی نشان می دهد که تحول �گ� به �ق� در مسیر فارسی میانه به نوین یک فرآیند طبیعی و قابل انتظار است.
- - -
منابع کتابی و تخصصی پیشنهادی
درباره واژه های پهلوی و فارسی میانه
1. D. N. MacKenzie – A Concise Pahlavi Dictionary
بررسی لغات پهلوی و تحولات معنایی و واجی از فارسی میانه تا نوین.
2. Mohammad - Taqi Danesh - Pajouh – Farhang - e Vajehaye Pahlavi
فرهنگ لغات پهلوی با تحلیل تطبیقی واجی و معنایی.
3. Wilhelm Eilers – Pahlavi Texts
متون پهلوی با توضیحات واژگانی و تطبیقی.
4. M. Boyce – Zoroastrian Pahlavi Texts
بررسی لغات دینی پهلوی و ارتباط آن ها با اوستایی.
5. T. G. Chavoshian – Pahlavi and Middle Persian Studies
تحلیل تحولات واجی از فارسی میانه تا فارسی نوین.
درباره سانسکریت
6. Monier Monier - Williams – Sanskrit - English Dictionary
بررسی تطبیقی واجی و معنای واژگان هندی و سانسکریت.
7. Arthur Anthony Macdonell – A Sanskrit Grammar for Students
دستور زبان و ریشه شناسی واژه ها.
8. R. C. Zaehner – Hindu and Zoroastrian Traditions
تحلیل تطبیقی واژه ها و معانی مشترک در متون کهن.
9. V. S. Agrawala – Studies in Sanskrit Lexicography
تطبیق معنایی و ریشه شناسی لغات سانسکریت و ایرانی.
درباره اوستایی و تحولات زبان های ایرانی
10. C. Bartholomae – Altiranisches W�rterbuch
بررسی لغات اوستایی و ریشه های ایرانی باستان.
11. J. Darmesteter – Zend - Avesta
ترجمه و تحلیل لغات اوستایی.
12. G. Garnier – Histoire des langues iraniennes
تحولات واجی و معنایی از فارسی باستان تا نوین.
13. Ahmad Tafazzoli – A History of Iranian Languages
بررسی علمی تحول زبان های ایرانی و ارتباط آن ها با واژه های پهلوی و اوستایی.
- - -

قلیان به صورت سنّتی از چندین جز تشکیل شده که در دانشنامه ایرانی ها چنین ذکر شده است:
• بادگیر
• سرقلیان: محل قرارگیری تنباکو و زغال از جنس سفال
• میانه: از جنس چوب یا فلز
• میلاب یا شکاری
• نی پیچ یا شلنگ
• کوزه: از جنس فلز، سفال یا شیشه
• تنباکو
هنگام مکش مصرف کننده از شیلنگ قلیان، با کم شدن فشار هوای بالای ظرف آب، دود حاصل از سوختن تنباکو به داخل آب کشیده می شود و به سمت شلنگ قلیان می رود. این مکانیزم به نوعی مکانیک سیالات است.
بنا به نوشتهٔ سیریل الگود، «اولین بار ابوالفتح گیلانی ( متوفی ۱۵۸۸ ) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مراغه بود که دودِ تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود»، اما از سوی دیگر، یک رباعی از اهلی شیرازی ( درگذشته در ۱۵۳۵ ) به استفاده از قلیان اشاره می کند. از این رو، پیشینهٔ استفاده از قلیان را می توان حدّاقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را می توان شاهدی بر معرفی قلیان در شبه قاره هند دانست که در ایران استفاده می شده است. در سفرنامه تاورنیه که در زمان سلطنت شاه صفی، شاه عباس دوم و شاه سلیمان مجموعاً ۹ بار به ایران سفر کرد، چنین آمده است: «ایرانیان چنان به تنباکو معتادند که ممکن نیست از آن چشم بپوشند. معمولاً نخستین وسیله پذیرایی در هر خانه ای قلیان و چای است. »

آن یا نارگیله هست یا چَلَم. نارگیله چون با پوست نارگیل این کالا را می ساختند، و چَلَم هم دوستان بهتر نوشتند از چی میاید.