قلیان

قلیان به صورت سنّتی از چندین جز تشکیل شده که در دانشنامه ایرانی ها چنین ذکر شده است:
• بادگیر
• سرقلیان: محل قرارگیری تنباکو و زغال از جنس سفال
• میانه: از جنس چوب یا فلز
• میلاب یا شکاری
• نی پیچ یا شلنگ
• کوزه: از جنس فلز، سفال یا شیشه
• تنباکو
هنگام مکش مصرف کننده از شیلنگ قلیان، با کم شدن فشار هوای بالای ظرف آب، دود حاصل از سوختن تنباکو به داخل آب کشیده می شود و به سمت شلنگ قلیان می رود. این مکانیزم به نوعی مکانیک سیالات است.
بنا به نوشتهٔ سیریل الگود، «اولین بار ابوالفتح گیلانی ( متوفی ۱۵۸۸ ) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مراغه بود که دودِ تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود»، اما از سوی دیگر، یک رباعی از اهلی شیرازی ( درگذشته در ۱۵۳۵ ) به استفاده از قلیان اشاره می کند. از این رو، پیشینهٔ استفاده از قلیان را می توان حدّاقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را می توان شاهدی بر معرفی قلیان در شبه قاره هند دانست که در ایران استفاده می شده است. در سفرنامه تاورنیه که در زمان سلطنت شاه صفی، شاه عباس دوم و شاه سلیمان مجموعاً ۹ بار به ایران سفر کرد، چنین آمده است: «ایرانیان چنان به تنباکو معتادند که ممکن نیست از آن چشم بپوشند. معمولاً نخستین وسیله پذیرایی در هر خانه ای قلیان و چای است. »

آن یا نارگیله هست یا چَلَم. نارگیله چون با پوست نارگیل این کالا را می ساختند، و چَلَم هم دوستان بهتر نوشتند از چی میاید.

چیلیم همچنان در مناطقی مثل استان گلستان در بین تورکمن ها کاربرد دارد. اما در برخی از لهجه های تورکی به اشتباه جایگزین قلیان شده است.

توجه: ایرانیان و هندیان ( ساخته شده در زمان شاه تهماسب یکم ) !
نخستین بار آن را برای درمان بیماری های گوناگون پدید آوردند که گیاهان درمانی در آن دود می کردند!
معنی: وسیله یا ابزاری که برای دود کردن گیاهان دارویی و امروزه تنباکو بکار می رود
در بلوچستان و افغانستان به آن: چیلیم ( چَلَم، چَلیم ) می گویند!