قلمکاری

نخستین پارچه های چاپی در شمال اروپا از آرامگاه سنت ساســاریوس آرلسی ( حـــدود 543 میــلادی ) بدست آمده است. این پارچه ها به سبک شرقی درست شده بود. بالاخره وقتی چاپ باسمه ای پارچه در اروپــــا متداول شد، روش کار با شرق تفاوت داشت.
چیتساز اروپای قرون وسطی یعنی از سده سیزدهم به بعد، ماده رنگی را که با چسب ویژه ای درآمیخته بود از قالبهای خود به پارچه منتقل می کرد و فقط روی آن نقش می بست. از سوی دیگر چیت سازی شرقی رنگهای واقعی که تمام الیاف وپود پارچه را رنگ می کند به کار می برد.
چاپ قلمکار عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه و تفاوتش با رنگرزی در این است که در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می شود ولی در چاپ می توان با استفاده از یک یا چند رنگ روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را ایجاد کرد.
قلمکار:
قلمکار به نوعی پارچه چاپ شده با قالبهای چوبی گفته می شود ووجه تسمیه اش شیوه تولید آغازین آن است، وهم اینکه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شکلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق و رواجی دارد. این فن از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری وهمزمان با هجوم مغول به ایران راه یافت و در گذشته اصفهان، شیراز، بروجرد، همدان، رشت، کاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و. . . جزو مراکز مهم قلمکـــار به شمار می رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمکار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.
نحوه ابتدایی قلمکار سازی بشکلی بوده که ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی ) طرحهای مورد نظر را نقاشی کرده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تثبیت رنگها اقدام می کرده اند.
لیکن به دلیل نبود هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا که این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تکامل تدریجی قلمکار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر و نیز ایجاد هماهنگی ویکنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می شود، وجهت فراهم آمدن امکان استفاده عمومی از پارچه های قلمکار استفاده از این روش بر روی کتان، چلوار، کرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد، وتحقیقا می توان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود 1502 میلادی ) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود 1722 میلادی ) را اوج قلمکار سازی ودوران اوج هنر وصنعت قلمکار سازی کشور به حساب آورد. چه آنکه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اکثر مردم کشور مصرف کننده پارچه های قلمکار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاک به عنوان پرده سفره، پوشش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیفه، رویه پشتی، دستمال و نیز کتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری از آن استفاده می کردند وبخشی از تولیدات هم صــــــادر می شد.
امروز سه روش ساخت قلمکار وجود دارد که می توان جدا جدا یا همزمان به کار برد:
باسمه کار روی پارچه را با آمیزه ای از خمیر کتیرا یــا موم، مهر ( باسمه ) زده آنگاه پارچه را رنگ می زند؛ قسمت مهر شده پارچه سفید وبدون رنگ می ماند. سپس این مهر را می شویند وبا رنگ های دیگر همین کار را تکرار می کنند؛ بخشهائی از رنگها روی هم می افتد و بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می کنند.
باسمه کار، دندانه ی رنگ مانند زاج، کات کبود یا صمغ گیاهی بروی پارچه می زند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ کنند رنگ روی این قسمت از نقش مهر اثر کرده وثابت می شود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می رود و تنها این قسمت باقی می ماند. این روش مهمتر از همه است و تا امروز هم به سبب دو رنگی که ضمن چاپ چیت باقی می ماند در ایران موسوم است.
باسمه کار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه ) می زند. پاره ای از رنگهای قدیم را می توان به این شکل به کار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز می توان مستقیما به کار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به کار می برد.
بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می کنند ویا با قالبسازها که قالب را برای هر نقش تعمیر وآماده می کنند همکاری دارند.
روشی که امروزه بیشتر چیتسازان ( قلمکار سازان ) اصفهان، کاشان و یزد به کار می برند باسمه چهار رنگ نامیده می شود. نقشه را به دقت به قطعاتی تقسیم می کنند مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه وغیره ، تا اینکه قلمکار بتواند اندازه قالبها را کوچک بگیرد. وچون تمام قسمتها به چهار رنگ مشکی، قرمز، آبی و زرد رنگ می شود برای هر قسمتی باید چهار قالب درست شود .
برای تهیه قلمکار نقوش مورد نظر به تفکیک رنگ و حداکثر چهار رنگ روی چوبهایی مانند چوب گلابی و زالزالک کنده میشود و سپس به شرح جدول زیر رنگهای مورد نظر مصرف کننده تهیه می گردد.

نوع و مقدار مواد رنگرزی مصرفی در ساخت رنگها:
مشکی: پوست انار 12کیلو – زاج سیاه 300گرم – روغن کرچک 200گرم – کتیرا 800گرم – زنگ آهن ( 1 )
قرمز: زاج سفید از سولفات آلومینیوم 200گرم – روغن کنجد 25گرم – کتیرا 50گرم – گل سرخ 25گرم ( 2 )
آبی نیلی: پرطاووسی 50گرم ( 3 ) - نیل نخودی 50گرم – روغن گلیسیرین 15گرم – جوهر گوگرد 3گرم – کتیرا50گرم – شیره انگور 200گرم
سبز: اسپرک 200گرم – زاج سفید 50گرم - نیل پرطاووسی 50گرم – روغن گلی . . .

نقش اندازی بر پارچه و باسمه کاری با قالبهای چوبی و جز آن. تولید طرحهای رنگی ونقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در سدة چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در کارنامه های چینی نوشته شده است که پارچه های چاپی از سال 140 پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در زبــان فارسی واژه چیت به معنی پارچه های چاپی است واین واژه در اصل هندی است. استرابوStrabo مورخ رومی در اولین سالهای پس از میلاد مسیح نوشته است که در زمان وی پارچه های چاپی از هند به اسکندریه میرفت. کشفیاتی که در آثار باستانی مصر شده نشان می دهد که چیت تا سدة چهاردهم به بازارهای آنجا وارد می شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروشهای نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی وکتانی وابریشمی ابداع گردید.
نخستین پارچه های چاپی در شمال اروپا از گورسنت کاســاریوس اهل آرلس St. Caesarius Arles ( در حـــدود 543 میــلادی )
بدست آمده است. این پارچه ها به سبک شرقی درست شده بود. بالاخره وقتی چاپ باسمه ای پارچه در اروپــــا متداول شد، روش آن با شرق فرق داشت.
چیتساز اروپای قرون وسطی یعنی از سدة سیزدهم به بعد، ماده رنگی را که با چسب ویژه ای آمیخته کرده بود از قالبهای خود به پارچه منتقل می کرد وفقط روی آن نقش می بست. از سوی دیگر چیت سازی مشرقی رنگهای واقعی که تمام الیاف وپود پارچه را رنگ می کند به کار می برد.
چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است که در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می شود ولی در چاپ می توان با استفاده از یک یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، کاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و. . . جزو مراکز مهم قلمکــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمکار بروجردی در درجه اول قرار داشته است. .
قلمکار:
قلمکار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینکه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شکلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، کاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و. . . جزو مراکز مهم قلمکـــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمکار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.
قلمکار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینکه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شکلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد
نحوه ابتدایی قلمکار شکل بوده که از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی ) طرحهای مورد نظر را نقاشی نموده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تسبیت رنگها اقلام می کرده اند.
لیکن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا که این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تکامل تدریجی قلمکار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر ونیز ایجاد هماهنگی ویکنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می شود وجهت فراهم آمدن امکان استفاده عمومی از پارچه های قلمکار هایی بر روی کتان، چلوار، کرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد وتحقیقا می توان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود 1502 میلادی ) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود 1722 میلادی ) از اوج قلمکار سازی وروز کار اعتلای هنر وصنعت قلمکار سازان کشور به حساب آورد. چه آنکه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اکثر مردم کشور مصرف کننده پارچه های قلمکار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاک به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال وکتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می کردند وبخشی از تولیدات نیز به خــــارج از کشور صــــــادر می شود
امروز سه روش که می توان جدا جدا وبا تواما به کار برد وجود دارد:
باسمه کار روی پارچه را، با آمیخته ای از خمیر کتیرا ویــا موم، مهر ( باسمه ) می زند. آنگاه پارچه را رنگ می زند؛ قسمت مهر شدة آن سفید وبدون رنگ می ماند. سپس این مهر را می شویند وبا رنگ دیگر همین کار را تکرار می کنند، گاهی رنگها، قسمتی روی هم قرار می گیرند بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می کنند.
باسمه کار، دندانة رنگ مانند زاج، کات یا صمغ گیاهی روی پارچه می زند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ کنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر کرده وثابت می شود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می رود فقط این قسمت باقی می ماند. این روش مهمترین روشهاست وتا امروز هم به سبب دو رنگی که ضمن چاپ چیت باقی می ماند در ایران موسوم است.
باسمه کار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه ) می کند. پاره ای از رنگهای قدیم را می توان به این شکل به کار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز می توان مستقیما به کار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به کار می برد.
بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می کنند ویا با قالبسازها که قالب را برای هر نقش تعم . . .