قَفقاز، منطقه (Caucasus)
(در مأخذ اسلامی قبق؛ به ارمنی کاپکوه؛ به ترکی: کاوکاز) منطقۀ کوهستانی بین دریای خزر و دریای سیاه، به وسعت ۴۴۰هزار کیلومتر مربع. جمهوری آذربایجان، ارمنستان، و گرجستان و بخشی از نواحی روسیه را شامل می شود. بخش شمالی آن قفقاز شمالی و بخش جنوبی ماورای قفقاز (قفقاز جنوبی) نامیده می شود. کوه های قفقاز و رودهای کورا و ترک را در خود جا داده است. نام آن در شاهنامه کوه قاف است. به احتمال قوی ریشۀ این نام همان کاف کوه فارسی میانه است. مسلمانان در زمان خلفای راشدین بعد از فتح آذربایجان و اران و ماورای آن، با قفقاز آشنا شدند و به دنبال تصور باستانی ایرانی کوه قاف، کوهستان های قفقاز را بخشی از کوه قاف پنداشتند که همچون کمربندی کرۀ زمین را احاطه کرده است. به سبب تعدد اقوام و زبان های گوناگون در قفقاز، ابوالفداء در اوایل قرن ۸م آن جا را جبل الالسن (کوهستان زبان ها) نامید. از دورۀ باستانی نزدیک به ظهور اسلام در شمال قفقاز جز حملات شدید اقوام غیرمتمدن چیز زیادی نمی دانیم، اما جنوب آن مدام عرصۀ نبرد ایران و روم شرقی بود. ایران پیوسته درصدد حفظ معابر کوهستانی در برابر اقوام آوار، هون، ترکان شرقی، و خزرها بود. از همین رو خسرو انوشیروان به تحکیم استحکامات آن جا همت گماشت. با حمله هرقل، امپراتور روم، به توابع ایران، خزرها در جنوب به سمت دربند آمدند. اعراب پس از تصرف آذربایجان و ارمنستان به موانع کوهستانی قفقاز رسیدند و با خزرها، ترک ها، و فرانک ها مواجه شدند و تا چهار قرن بعد نتوانستند به دشت های چرکس ها برسند. انقراض دولت ساسانی خزرها را بر آن داشت که خلأ قدرت در قفقاز شرقی را پر کنند. نخستین جنگ بزرگ بین اعراب و خزران در خلافت عثمان (در ۳۲ق) به شکست اعراب انجامید. در زمان بنی امیه اعراب بر خزرها پیروز شدند و بسیاری از خزرها و دیگر قفقازیان را به اسارت گرفتند؛ اما جنگ و تهاجم از هر دو طرف تا عهد بنی عباس (۱۸۳ق) ادامه داشت. در زمان متوکل، بوغا، امیر ترک، حاکم آذربایجان و ارمنستان شد (۲۳۷ق). از اوایل قرن ۴ق عناصر ایرانی دیلمی و کرد بر بخش هایی از منطقه مسلط شدند و خاندان های دیلمی مسافریان، شدّادیان کُرد، و بنوهاشم عرب هر یک بر قسمتی از آن دست یافتند. در قرن ۴ق عنصر روس به عوامل قبلی افزوده شد و احتمالاً حملات آن ها به اضمحلال دولت یهودی خزر منجر شد. ورود ترکمانان غُز به ایران سرانجام عنصری جدید بر عناصر پیشین اضافه کرد. در ۴۴۶ق ایران شدادی و روّادی تسلیم طغرل شدند و خطبه به نام او خواندند. دوران سلجوقی و سپس مغول آغاز ترک مآب شدن بسیاری از قسمت های قفقاز و ماورای قفقاز بود. سلطان جلال الدین خوارزمشاه نیز مدتی کوتاه بر بخشی از قفقاز مسلط شد. در ۶۱۷، سرداران چنگیزخان از آذربایجان وارد اران و قفقاز شدند، بیلقان و شروان را گرفتند و شماخی را ویران کردند. تیمور به بهانۀ جهاد به بخش هایی از قفقاز حمله کرد (۷۸۸ق) و گرجستان را گرفت. شروانشاهیان با امیران آق قویونلو، به ویژه اوزون حسن، متحد شدند. در ۹۰۶ق شاه اسماعیل به جنگ شروانشاه رفت و او را کشت. در ۹۴۵ق شروان جزو ایران شد. در ۹۸۴ق شکی، که در ۹۵۸ق به دست ایران افتاده بود، به دولت عثمانی تعلق گرفت. در جنگ های ایران و روس در زمان فتحعلی شاه قاجار سرزمین های آن سوی ارس به تصرف روس ها درآمد. پیدایش شاعران بزرگ پارسی گوی مانند خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، فلکی شروانی، و مجیر بیلقانی، نشانۀ نفوذ عمیق فرهنگ ایران در قفقاز است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشورهای منطقه دشمنی های قدیمی و منطقه ای مجدداً آغاز شد؛ مانند جنگ بین ارمنستان و آذربایجان بر سر قراباغ (۱۹۸۹ـ۱۹۹۴)؛ تلاش اوسِتیای جنوبی (۱۹۹۰) و ابخاز (۱۹۹۲ـ۱۹۹۳) برای استقلال از گرجستان؛ و جنگ بین چچن و فدراسیون روسیه (۱۹۹۴ـ۱۹۹۶). قفقاز دارای منابع طبیعی، همچون نفت، گاز، منگنز، مس، سرب، روی، زغال سنگ، و سنگ آهن است و تولید توتون، غلات، چغندر، چای، مرکبات و پرورش دام در آن رواج دارد.
(در مأخذ اسلامی قبق؛ به ارمنی کاپکوه؛ به ترکی: کاوکاز) منطقۀ کوهستانی بین دریای خزر و دریای سیاه، به وسعت ۴۴۰هزار کیلومتر مربع. جمهوری آذربایجان، ارمنستان، و گرجستان و بخشی از نواحی روسیه را شامل می شود. بخش شمالی آن قفقاز شمالی و بخش جنوبی ماورای قفقاز (قفقاز جنوبی) نامیده می شود. کوه های قفقاز و رودهای کورا و ترک را در خود جا داده است. نام آن در شاهنامه کوه قاف است. به احتمال قوی ریشۀ این نام همان کاف کوه فارسی میانه است. مسلمانان در زمان خلفای راشدین بعد از فتح آذربایجان و اران و ماورای آن، با قفقاز آشنا شدند و به دنبال تصور باستانی ایرانی کوه قاف، کوهستان های قفقاز را بخشی از کوه قاف پنداشتند که همچون کمربندی کرۀ زمین را احاطه کرده است. به سبب تعدد اقوام و زبان های گوناگون در قفقاز، ابوالفداء در اوایل قرن ۸م آن جا را جبل الالسن (کوهستان زبان ها) نامید. از دورۀ باستانی نزدیک به ظهور اسلام در شمال قفقاز جز حملات شدید اقوام غیرمتمدن چیز زیادی نمی دانیم، اما جنوب آن مدام عرصۀ نبرد ایران و روم شرقی بود. ایران پیوسته درصدد حفظ معابر کوهستانی در برابر اقوام آوار، هون، ترکان شرقی، و خزرها بود. از همین رو خسرو انوشیروان به تحکیم استحکامات آن جا همت گماشت. با حمله هرقل، امپراتور روم، به توابع ایران، خزرها در جنوب به سمت دربند آمدند. اعراب پس از تصرف آذربایجان و ارمنستان به موانع کوهستانی قفقاز رسیدند و با خزرها، ترک ها، و فرانک ها مواجه شدند و تا چهار قرن بعد نتوانستند به دشت های چرکس ها برسند. انقراض دولت ساسانی خزرها را بر آن داشت که خلأ قدرت در قفقاز شرقی را پر کنند. نخستین جنگ بزرگ بین اعراب و خزران در خلافت عثمان (در ۳۲ق) به شکست اعراب انجامید. در زمان بنی امیه اعراب بر خزرها پیروز شدند و بسیاری از خزرها و دیگر قفقازیان را به اسارت گرفتند؛ اما جنگ و تهاجم از هر دو طرف تا عهد بنی عباس (۱۸۳ق) ادامه داشت. در زمان متوکل، بوغا، امیر ترک، حاکم آذربایجان و ارمنستان شد (۲۳۷ق). از اوایل قرن ۴ق عناصر ایرانی دیلمی و کرد بر بخش هایی از منطقه مسلط شدند و خاندان های دیلمی مسافریان، شدّادیان کُرد، و بنوهاشم عرب هر یک بر قسمتی از آن دست یافتند. در قرن ۴ق عنصر روس به عوامل قبلی افزوده شد و احتمالاً حملات آن ها به اضمحلال دولت یهودی خزر منجر شد. ورود ترکمانان غُز به ایران سرانجام عنصری جدید بر عناصر پیشین اضافه کرد. در ۴۴۶ق ایران شدادی و روّادی تسلیم طغرل شدند و خطبه به نام او خواندند. دوران سلجوقی و سپس مغول آغاز ترک مآب شدن بسیاری از قسمت های قفقاز و ماورای قفقاز بود. سلطان جلال الدین خوارزمشاه نیز مدتی کوتاه بر بخشی از قفقاز مسلط شد. در ۶۱۷، سرداران چنگیزخان از آذربایجان وارد اران و قفقاز شدند، بیلقان و شروان را گرفتند و شماخی را ویران کردند. تیمور به بهانۀ جهاد به بخش هایی از قفقاز حمله کرد (۷۸۸ق) و گرجستان را گرفت. شروانشاهیان با امیران آق قویونلو، به ویژه اوزون حسن، متحد شدند. در ۹۰۶ق شاه اسماعیل به جنگ شروانشاه رفت و او را کشت. در ۹۴۵ق شروان جزو ایران شد. در ۹۸۴ق شکی، که در ۹۵۸ق به دست ایران افتاده بود، به دولت عثمانی تعلق گرفت. در جنگ های ایران و روس در زمان فتحعلی شاه قاجار سرزمین های آن سوی ارس به تصرف روس ها درآمد. پیدایش شاعران بزرگ پارسی گوی مانند خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، فلکی شروانی، و مجیر بیلقانی، نشانۀ نفوذ عمیق فرهنگ ایران در قفقاز است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشورهای منطقه دشمنی های قدیمی و منطقه ای مجدداً آغاز شد؛ مانند جنگ بین ارمنستان و آذربایجان بر سر قراباغ (۱۹۸۹ـ۱۹۹۴)؛ تلاش اوسِتیای جنوبی (۱۹۹۰) و ابخاز (۱۹۹۲ـ۱۹۹۳) برای استقلال از گرجستان؛ و جنگ بین چچن و فدراسیون روسیه (۱۹۹۴ـ۱۹۹۶). قفقاز دارای منابع طبیعی، همچون نفت، گاز، منگنز، مس، سرب، روی، زغال سنگ، و سنگ آهن است و تولید توتون، غلات، چغندر، چای، مرکبات و پرورش دام در آن رواج دارد.
wikijoo: قفقاز،_منطقه