منبع پیامای قبل درمورد واژه فطع کتاب
https://fa. m. wikipedia. org/wiki/قطع_کتاب#انواع_قطع_کتاب
https://fa. m. wikipedia. org/wiki/قطع_کتاب#انواع_قطع_کتاب
رقعی، جیبی، خشتی، رحلی، وزیری، پالتویی و. . . .
قطع بغلی: این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست، دارای طول و عرض تقریبی ۷�۵ سانتی متر بوده است؛
قطع بیاض یا بیاضی: از جانب طول آن باز و بسته می شده و شیرازه بندی آن از طرف عرضِ اوراق بوده که درمیان نسخه نویسان و کتاب سازان به بیاض شهرت داشته است. قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه های ادبی ( که به خواستِ اشخاص فراهم می آمده ) به هیئت مذکور صحافی و جلد می شده است؛
... [مشاهده متن کامل]
قطع جانمازی: با ابعاد ۷�۱۲ سانتیمتر که معمولاً برای قرآن و کتاب های دعا به کار می رفته است؛
قطع جیبی: این قطع که در گذشته به قطع �بغلی� شهرت داشته است دارای طول و عرض تقریبیِ ۷�۵ سانتی متر است؛
قطع حمایلی: قطعی بوده است به طول و عرض ۱۲�۶ سانتیمتر. وجه تسمیهٔ این قطع به �حمایلی� این است که نسخه هایی را که در قطع مزبور بوده است به صورت حمایل روی لباس زیرین می آویخته اند؛
قطع خشتی:از کهن ترین قطع های نسخه های خطی است به طول و عرض همسان و برابر، به شکل مربع، که طول و عرض آن مساوی است و در سده های نخستِ تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است. هم اکنون اغلب برای کتاب های کودکان استفاده می شود؛
قطع رحلی:[۴] در ابعادِ بیش از ۲۵�۳۵ سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می شود. این قطع را به این جهت �رحلی� می گویند که هنگام خواندن کتابِ دارای قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایهٔ چوبی ـ یعنی رحل ـ قرار می داده اند. قطع مزبور دارای اندازه های تقریبیِ زیر است:
رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتی متر،
رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتی متر،
رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتی متر. عموماً نسخه های کتاب هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامهٔ فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می شده، در این قطع بوده است.
قطع رقعی: در اندازهٔ ۱۴�۲۲ سانتیمتر و مطابق نظر دیگر اندازهٔ قطعی است به طول و عرض تقریبیِ ۱۹�۱۰ سانتی متر؛
قطع سلطانی یا تیموری: با ابعاد ۳۰�۴۰ سانتیمتر. بیشتر نسخه های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دورهٔ تیموریان ( ۷۷۱–۹۱۱ق ) ، استنساخ می شد، در این قطع می ساختند. نمونهٔ مشهور آن شاهنامهٔ بایسنقری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبیِ آن همین اندازه است. این قطع در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان، برای کتاب های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می گویند. طول و عرض تقریبیِ آن ۴۰�۳۰ سانتیمتر است؛
طومار: اتصال اوراق کتاب به گونه ای که به شکل لوله درآید. معمولاً در تهیهٔ طومارها از کاغذهایی با عرضِ کم استفاده می شد؛ هرچند که طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه ای به همان شکل می ساختند؛
قطع نیم ربعی: با ابعاد ۱۰�۱۸ یا ۹�۱۷ سانتیمتر؛
قطع نیم ورقی: ۲۲�۳۴ سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد؛[۴]
قطع وزیری: در گذشته دارای سه اندازهٔ کوچک ( به طول و عرض تقریبیِ ۲۱�۱۵ سانتیمتر ) ، متوسط ( ۲۴�۱۶ ) و بزرگ ( ۳۰�۲۰ ) بوده است.
قطع بیاض یا بیاضی: از جانب طول آن باز و بسته می شده و شیرازه بندی آن از طرف عرضِ اوراق بوده که درمیان نسخه نویسان و کتاب سازان به بیاض شهرت داشته است. قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه های ادبی ( که به خواستِ اشخاص فراهم می آمده ) به هیئت مذکور صحافی و جلد می شده است؛
... [مشاهده متن کامل]
قطع جانمازی: با ابعاد ۷�۱۲ سانتیمتر که معمولاً برای قرآن و کتاب های دعا به کار می رفته است؛
قطع جیبی: این قطع که در گذشته به قطع �بغلی� شهرت داشته است دارای طول و عرض تقریبیِ ۷�۵ سانتی متر است؛
قطع حمایلی: قطعی بوده است به طول و عرض ۱۲�۶ سانتیمتر. وجه تسمیهٔ این قطع به �حمایلی� این است که نسخه هایی را که در قطع مزبور بوده است به صورت حمایل روی لباس زیرین می آویخته اند؛
قطع خشتی:از کهن ترین قطع های نسخه های خطی است به طول و عرض همسان و برابر، به شکل مربع، که طول و عرض آن مساوی است و در سده های نخستِ تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است. هم اکنون اغلب برای کتاب های کودکان استفاده می شود؛
قطع رحلی:[۴] در ابعادِ بیش از ۲۵�۳۵ سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می شود. این قطع را به این جهت �رحلی� می گویند که هنگام خواندن کتابِ دارای قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایهٔ چوبی ـ یعنی رحل ـ قرار می داده اند. قطع مزبور دارای اندازه های تقریبیِ زیر است:
رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتی متر،
رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتی متر،
رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتی متر. عموماً نسخه های کتاب هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامهٔ فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می شده، در این قطع بوده است.
قطع رقعی: در اندازهٔ ۱۴�۲۲ سانتیمتر و مطابق نظر دیگر اندازهٔ قطعی است به طول و عرض تقریبیِ ۱۹�۱۰ سانتی متر؛
قطع سلطانی یا تیموری: با ابعاد ۳۰�۴۰ سانتیمتر. بیشتر نسخه های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دورهٔ تیموریان ( ۷۷۱–۹۱۱ق ) ، استنساخ می شد، در این قطع می ساختند. نمونهٔ مشهور آن شاهنامهٔ بایسنقری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبیِ آن همین اندازه است. این قطع در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان، برای کتاب های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می گویند. طول و عرض تقریبیِ آن ۴۰�۳۰ سانتیمتر است؛
طومار: اتصال اوراق کتاب به گونه ای که به شکل لوله درآید. معمولاً در تهیهٔ طومارها از کاغذهایی با عرضِ کم استفاده می شد؛ هرچند که طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه ای به همان شکل می ساختند؛
قطع نیم ربعی: با ابعاد ۱۰�۱۸ یا ۹�۱۷ سانتیمتر؛
قطع نیم ورقی: ۲۲�۳۴ سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد؛[۴]
قطع وزیری: در گذشته دارای سه اندازهٔ کوچک ( به طول و عرض تقریبیِ ۲۱�۱۵ سانتیمتر ) ، متوسط ( ۲۴�۱۶ ) و بزرگ ( ۳۰�۲۰ ) بوده است.
قطع ( کتاب ) . به اندازه طول و عرض کتاب و هر نوع نشریه، قطع گفته می شود. هدف از آن رواج اندازه های مختلف برای کتاب، به منظور استفاده آسان تر یا متناسب با نوع کاربرد کتاب است.
در سال های آغازین پیدایش چاپ، قطع رایج کتاب های چاپی همانند نسخه های خطی بود. ولی، به تدریج، چاپ کنندگان کتاب دریافتند که استفاده از اندازه های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتیوس ( 1449 - 1515 ) ، چاپگر ساکن ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای کتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می ساخت و هم هزینه های چاپ را کاهش می داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزیری [Octavo] بود که جانشین قطع سلطانی [Folio] شد ( 390:1 ) .
... [مشاهده متن کامل]
امروزه، قطع کتاب نشان دهنده تعداد دفعات تاشدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق های کتاب می شود ( 2: ذیل "قطع کتاب" ) . به طور مثال کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی [Medium octavo] برابر است ( 97:3 ) .
در حال حاضر، رایج ترین قطع برای کتاب، در همه جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از 13×20 تا 20×26 سانتی متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد 15×22 و قطع جیبی با ابعاد 11×5/16 سانتیمتر از دیگر قطع های رایج محسوب می شود. معمولا در چاپ کتاب های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب های کودکان از قطع خشتی استفاده می شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع تقریبی است و در برخی منابع اندازه های متفاوتی ارائه شده است.
برخی قطع های رایج در میان مسلمانان به شرح زیر بوده است: 1 ) بازوبندی. 2×3 سانتیمتر، بیشتر برای کتاب های دعا یا سوره ها و آیات قرآنی که در ابعاد کوچک تهیه می شد و با نخ یا چرم به بازو می بستند؛ 2 ) بغدادی. اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفته رشیدالدین فضل الله ( 648؟ - 718ق. ) ، در وقفنامه ربع رشیدی چنین برمی آید که ابعادی بزرگ تر از نسخه های مرسوم داشته است؛ 3 ) بغلی. 5×7 سانتیمتر؛ 4 ) بیاض. شکلی از کتاب که از جانب طول باز شده و شیرازه آن از عرض بسته می شود؛ 5 ) جانمازی یا حمایلی. با ابعاد 7×12 سانتیمتر که معمولا برای قرآن و کتاب های دعا به کار می رفته است؛ 6 ) خشتی. به شکل مربع که طول و عرض آن مساوی است و در سده های نخست تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است؛ 7 ) رحلی [Quarto] . در ابعاد بیشتر از 25×35 سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می شود؛ 8 ) سلطانی یا تیموری. با ابعاد 30×40 سانتیمتر، بیشتر نسخه های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان ( 771 - 911ق. ) ، استنساخ می شد، در این قطع می ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنغری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبی آن همین اندازه است؛ 9 ) طومار. اتصال اوراق کتاب به گونه ای که به شکل لوله در آید. معمولا در تهیه طومارها از کاغذهایی با عرض کم استفاده می شد. هر چند که طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه ای به همان شکل می ساختند؛ 10 ) نیم ربعی. 10×18 یا 9×17 سانتیمتر؛ و 11 ) نیم ورقی. 22×34 سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد ( 711:4 - 713 ) .
مآخد: 1 ) استیپچویچ، الکساندر. کتاب در پویه تاریخ. ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1373؛ 2 ) سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین. دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی. ذیل "قطع کتاب"؛ 3 ) صافی، قاسم. از چاپخانه تا کتابخانه. تهران: دانشگاه تهران، 1381؛ 4 ) "واژگان نظام کتاب آرایی". در نجیب مایل هروی. کتاب آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1372، ص 571 - 832.
غلامرضا امیرخانی
در سال های آغازین پیدایش چاپ، قطع رایج کتاب های چاپی همانند نسخه های خطی بود. ولی، به تدریج، چاپ کنندگان کتاب دریافتند که استفاده از اندازه های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتیوس ( 1449 - 1515 ) ، چاپگر ساکن ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای کتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می ساخت و هم هزینه های چاپ را کاهش می داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزیری [Octavo] بود که جانشین قطع سلطانی [Folio] شد ( 390:1 ) .
... [مشاهده متن کامل]
امروزه، قطع کتاب نشان دهنده تعداد دفعات تاشدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق های کتاب می شود ( 2: ذیل "قطع کتاب" ) . به طور مثال کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی [Medium octavo] برابر است ( 97:3 ) .
در حال حاضر، رایج ترین قطع برای کتاب، در همه جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از 13×20 تا 20×26 سانتی متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد 15×22 و قطع جیبی با ابعاد 11×5/16 سانتیمتر از دیگر قطع های رایج محسوب می شود. معمولا در چاپ کتاب های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب های کودکان از قطع خشتی استفاده می شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع تقریبی است و در برخی منابع اندازه های متفاوتی ارائه شده است.
برخی قطع های رایج در میان مسلمانان به شرح زیر بوده است: 1 ) بازوبندی. 2×3 سانتیمتر، بیشتر برای کتاب های دعا یا سوره ها و آیات قرآنی که در ابعاد کوچک تهیه می شد و با نخ یا چرم به بازو می بستند؛ 2 ) بغدادی. اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفته رشیدالدین فضل الله ( 648؟ - 718ق. ) ، در وقفنامه ربع رشیدی چنین برمی آید که ابعادی بزرگ تر از نسخه های مرسوم داشته است؛ 3 ) بغلی. 5×7 سانتیمتر؛ 4 ) بیاض. شکلی از کتاب که از جانب طول باز شده و شیرازه آن از عرض بسته می شود؛ 5 ) جانمازی یا حمایلی. با ابعاد 7×12 سانتیمتر که معمولا برای قرآن و کتاب های دعا به کار می رفته است؛ 6 ) خشتی. به شکل مربع که طول و عرض آن مساوی است و در سده های نخست تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است؛ 7 ) رحلی [Quarto] . در ابعاد بیشتر از 25×35 سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می شود؛ 8 ) سلطانی یا تیموری. با ابعاد 30×40 سانتیمتر، بیشتر نسخه های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان ( 771 - 911ق. ) ، استنساخ می شد، در این قطع می ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنغری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبی آن همین اندازه است؛ 9 ) طومار. اتصال اوراق کتاب به گونه ای که به شکل لوله در آید. معمولا در تهیه طومارها از کاغذهایی با عرض کم استفاده می شد. هر چند که طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه ای به همان شکل می ساختند؛ 10 ) نیم ربعی. 10×18 یا 9×17 سانتیمتر؛ و 11 ) نیم ورقی. 22×34 سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد ( 711:4 - 713 ) .
مآخد: 1 ) استیپچویچ، الکساندر. کتاب در پویه تاریخ. ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1373؛ 2 ) سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین. دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی. ذیل "قطع کتاب"؛ 3 ) صافی، قاسم. از چاپخانه تا کتابخانه. تهران: دانشگاه تهران، 1381؛ 4 ) "واژگان نظام کتاب آرایی". در نجیب مایل هروی. کتاب آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1372، ص 571 - 832.
غلامرضا امیرخانی