قصه های عامیانه ایرانی

قصه های عامیانۀ ایرانی
مجموعۀ حکایت های شفاهی ایرانی، اعم از حکایت های اسطوره ای و افسانه ای، روایت های پهلوانی، حکایت های جانوران، روایت های آمیخته به افسانه برمبنای زندگیِ شخصیت های تاریخی و دینی، لطیفه ها و شوخی واره ها و ماجراهای سادۀ زندگیِ روزانه، که از بخشی از آن ها در برهه یا برهه هایی روایت هایی مکتوب به دست داده شده است. جز مجموعۀ قصه هایی که در قرن اخیر گردآوری و مکتوب شده است، شماری فراوان از این گونه قصه ها، چه در لابه لای متونِ نثر و شعر و چه به صورت مستقل ضبط و مکتوب شده است و بخشی عظیم از میراثِ مکتوب زبان فارسی را تشکیل می دهد. شاهنامۀ فردوسی، قصه ها و حکایت های مثنوی معنوی مولوی، حکایت های مندرج در بوستان سعدی، و نیز قصه هایی چون «ابومسلم نامه»، «داراب نامه»، «حمزه نامه»، «سندبادنامه»، «امیرارسلان»، و روایت های فارسی افسانه های هندیِ گردآوری شده در شبه قاره از این دست قصه ها به شمار می رود. برخی پژوهشگران با جاگذاری واژۀ «داستان» به جای «قصه» عملاً میانِ این دست از متون، که پیشینۀ مکتوب شدنِ برخی از آن ها با سال های اول شکل گیری زبان ادبی فارسی برابری می کند، و قصه هایی کوتاه تر که در قرن اخیر به همتِ پژوهشگران گردآوری شده و روایت هایی از آن ها منتشر شده است، تمیز می نهند. تمایزگذاری هایی از این دست تنها در صورتی پاسخگو تواند بود که بوطیقای چنین تمایزگذاری در عمل، و نه فقط در لفظ، قبولِ عام یافته باشد؛ بدین معنی که همۀ پژوهشگران و کاربرانِ متونِ ادبی پذیرای تمایزگذاریِ میانِ «قصه» در مقام صورتی کاملاً شفاهی، حتی در ساحتِ مکتوبِ آن، و «داستان» در مقام صورتی کاملاً مکتوب، و به تعبیری مصنوع، باشند. با قبول این نظر، قصۀ عامیانه عبارت است از آن دست حکایت های شفاهی که گردآوردندگان و مکتوب کنندگانِ آن ها کوشیده اند روایت هایی بدون آرایه ها و صنایع ادبی و نزدیک به طرز نقالان از آن ها به دست دهند؛ گو این که بخشی عظیم از نظریه پردازی ها در بابِ ساختار و منشأ قصه ها، از هر منظر و با هر رویکرد، حولِ این مبحث پدید می آید که راوی (گردآورنده) قصه های شنیدۀ خود را با چه ضوابطی گردآوری کند و در صورتی که از قصه ای چندین روایت موجود باشد، شیوۀ ضبطِ قصه چگونه خواهد بود. گردآوری و تدوین قصه های عامیانه، از سرآغازِ داستان نویسی مدرنِ فارسی تا امروز، ادامه داشته است. شماری از این قصه ها در داستان های نویسندگان فارسی نویس، چه ایرانی و چه افغانستانی و چه تاجیک، بازتاب یافته است. نخستین انگیزۀ گردآورندگان این قصه ها، بیشتر یافتنِ امکانات زبانی لهجه های مختلف زبانِ فارسی بود. آرتور کریستینسن، اسکار مان، ویلهلم ایلرس، دی سی فیلوت، دی ال آر لوریمر و تا حدودی هانری ماسه از نخستین گردآورندگان قصه های عامیانۀ فارسی با رویکرد زبان شناسانه به شمار می روند. فضل الله صبحی مهتدی نخستین ایرانی است که سال های دراز در گردآوری و تدوین قصه های عامیانۀ فارسی کوشید. منتقدان کار صبحی را از آن جهت که فضل تقدم با اوست، ستوده اند، اما روایت های او را خالی از پیرایه و افزوده نمی دانند. از دیگر کسانی که در گردآوری قصه های عامیانۀ فارسی کوشیده اند باید از ابوالقاسم فقیری، حسین کوهی کرمانی، امیرقلی امینی و به ویژه ابوالقاسم انجوی شیرازی یاد کرد. سپس محققان موزۀ مردم شناسی به کار تدوین گزیدۀ قصه های عامیانۀ نواحی گوناگون فارسی زبان برآمدند که از آن شمار می توان به مرتضی هنری، محسن مهین دوست و کاظم سادات اشکوری اشاره کرد. احمد شاملو نیز در مجلداتِ چاپ شدۀ کتاب کوچه روایت هایی از پاره ای قصه ها به دست داده است که مجموعۀ روایت های او در کتابی، با نام قصه های کتاب کوچه، به چاپ رسیده است. در فراسوی مرزهای ایران، در افغانستان و تاجیکستان، نیز محققانی به گردآوری افسانه ها و قصه های بومی پرداخته اند، در این میان کوشش های روشن رحمانی و صمد جان شکوروف، سرپرست مجموعۀ ۳۵جلدی کلیات فولکلور تاجیکی، جایگاهی ویژه دارد. در زمینۀ تحقیق در قصه های عامیانۀ فارسی فضل تقدم با اِلوِل ساتن است که مجموعۀ قصه های مشدی گلین خانم را گردآوری کرده است. پژوهشِ روش مندانۀ اولریش مارزُلْفْ با نام طبقه بندی قصه های عامیانه نیز کوششی در زمینۀ ریخت شناسی قصه های عامیانۀ فارسی به شمار می رود. در زمینۀ قصه های عامیانۀ مکتوب نیز بیش و پیش از هر کس باید از محمد جعفر محجوب یاد کرد.