قاضی سیرافی. [ ی ِ س ِ ] ( اِخ ) حسن بن عبداﷲبن مرزبان ، مکنی به ابوسعید و مشهور به سیرافی معتزلی حنفی که گاهی به قاضی سیرافی نیز موصوف میباشد. از اکابر علوم عربی و در نحو و لغت و شعرو عروض و قوافی و حساب و هندسه و کلام و فقه و حدیث فرائض و قرائت و علوم قرآنی ماهر و متبحر و امام الائمه و شیخ الشیوخ بوده و بالخصوص در نحو بصریان داناترین مردم شناخته شده و نحو را از ابن سراج و لغت را از ابن درید فراگرفته و تمامی فنون مذکور را در بغدادتدریس میکرده و مدت پنجاه سال موافق مذهب ابوحنیفه با کمال درستکاری قضاوت نموده و فتوی داده و بر حکم و قضاء خود اصلاً اجرتی نگرفته بلکه هیچوقت چیزی را از کسی قبول نکرده و با دسترنج عمل کتابت امرار معاش نموده است. و نیز خط بسیار خوبی داشته و همه روزه ده ورق با اجرت ده درهم که مقدار مصارف ضروریات او بوده مینوشته و پیش از نوشتن آن ده ورق حاضر مجلس درس وقضا نشدی. در تمامی آن پنجاه سال مدت قضا هیج مورد طعن و ایراد نبوده و خرده ای بر وی نگرفتند. وی علاوه بر مراتب علمی بسیار عابد و زاهد بود و چهل سال روزه گرفت و تأسف بسیاری بر ایام جوانی خورد. باری سیرافی از کثرت جلالت مورد حسد ابوعلی فارسی و اصحاب وی بوده و میان او و ابوالفرج اصفهانی نیز رقابت و همچشمی بوده است. تألیفاتی دارد. او راست : 1- اخبار النحاة البصریین. 2- الاقناع در نحو. این کتاب را خود موفق به اتمامش نشده و پس از وفات او پسرش یوسف آن را به پایان رسانده است. 3- الفات القطع والوصل. 4- دریدیة که شرح مقصوره ابن درید است. 5- شرح کتاب سیبویه که پیش از او نظیری نداشته و به همین جهت بیشتر مورد حسد ابوعلی و دیگر معاصران گردیده است. این کتاب در برلین و قاهره چاپ شده است. 6- صنعة الشعر و البلاغة. 7- طبقات النحاة. 8- المدخل الی کتاب سیبویه. 9- الوقف و الابتداء. وی در روز دوشنبه دوم رجب سال 368هَ. ق. در دوران خلافت طائع عباسی ( 353 - 381 ) در 84 سالگی در بغداد در میان نمازظهر و عصر وفات یافت ودر مقبره خیزران مدفون گردید. ( هدیة الاحباب ص 156 ) ( روضات الجنات ص 218 ) ( ابن خلکان ج 1 ص 142 ) ( معجم الادباء ج 8 ص 145 ) ( نامه دانشوران ج 5 ص 127 ) ( قاموس الاعلام ترکی ج 4 ص 2747 ) ( لغات تاریخیة و جغرافیة ج 4 ص 96 ) ( ریحانة الادب ج 2 ص 274 ) ( معجم المطبوعات ج 2 ستون 1071 ).
